Noir Intimacies in Glenn Diaz’s The Quiet Ones (Ateneo de Manila University Press, 2017)

Glenn Diaz’ novel presents itself a noir. A group of call center agents in Manila orchestrated an embezzlement scheme using the technology and access the company they work for provides, and manage to get away. Is this a case of the subaltern using the tools intended to enslave him, fighting back at the Empire? The Quiet Ones is a meditation that asserts this is true, as well as declares its defeat.

The crime dimension is immediately dropped as we go through the characters’ stories of intimacies, multiracial and queer or in the best cases, both; an underemployed agent and a young American anthropologist on a scholarship sprouting Walter Benjamin in Chinatown, a Spanish divorcee falls in love with the beaches of Pagudpud and her supposed tour guide, an American operations manager asks his star employee for marriage. These entanglements, made possible by the networks of capital, maintain the noir atmosphere by careful unfolding of individuals’ vulnerabilities, simultaneous with the withholding of secrets and releases of disenchantment. These lives would later tie up tangentially in the end, united by common silences and their responses toward them. Hence the title, I believe.   

This is also a workplace drama; detailing the excruciating routine of outsourced customer service—the long hours, the racism, the ruined body clocks, lost time from loved ones, and the little consumerist splurges to sooth these nocturnal micro-traumas. It is also a nuanced mapping of the city; high-rise buildings and affluent leisure spaces, right behind crowded streets and nightmarish commutes. One moment, they are having Starbucks on their break, and in another treading a knee-deep flood. The beating heart of Third World urbanism outlined by people who move about in its contradicting spaces, recall Fredric Jameson’s take on Raymond Chandler.

Lastly this is the nation at the birth of the 21^st century, or at least echoes of it; missionaries abducted by terrorists, military coups that failed, a Senate hearing dedicated to a celebrity sex scandal, Jasmine Trias joining American Idol and losing, Manny Pacquiao consistently suspending crime for a day. Jan Padios’ study of BPOs makes for great companion reading. This also brings to mind Rogelio Braga amazing novel Colon (Balangiga Press, 2015), with a call center employee as a protagonist as well, but zeros in more on national and historical traumas. A more grassroots look would be from the zines prepared by AUX (Artists in BPO Unite for Social Change). All these layers, makes The Quiet Ones much more than another narrative of petty bourgeois yuppies seeking a cure to their loneliness, but rather an investigation of aborted promises of modernity, or the bare minimum of upward social mobility. The weaving of subjectivities and their environments is effortlessly demonstrated in Alvin’s, one of the agents, upbringing;

It was this vocabulary of nocturnal capitalism—ceviche and porte-cochère, Walmart and Plexiglas, “But wait” and “If you call now”—that galvanized for him years of nebulous English lessons, on count nouns and mass nouns, direct objects and indirect objects, the fascistly irregular verbs, Robinson Crusoe and Mother Goose and Lemuel Gulliver. Soon the punch lines on Sienfeld and Murphy Brown did not have to be cued by the laugh track; he understood them, the way he began to suddenly understand the myriad other cyphers in the city, cyphers that managed its chaos (No Loading, No Swerving, Public Utility Vehicles, No Entry), directed its commerce (Ice for Sale, Room for Rent, Wanted: GRO), and laid bare its history and contradictions (US Bases Out Now, Ramos for President, Never Again to Martial Law). 

The collage of the nation porous to, as well as being swept by, the flows of global capital is a welcomed change to the tradition of heavy-handed national allegories in the novel. Books from previous decades that almost always slide into liberal essentialisms, a glaring tendency in Philippine fiction in English. This emerges in a postcolonial paradigm that feeds desires of making palatable to metropole readers the experience of , or the Empire’s idea of, nationhood.

Fast-paced but self-aware and told in exhilarating prose, The Quiet Ones prefers the smaller frame of daily details and moments, the view where its own act of dissent lies. This book is a document to look back at the birthing of the century; how things came to be, and how they should not remain as such.

Book available from Ateneo de Manila University Press. Glenn Diaz official website here.

E. San Juan Jr. and Anti-Imperialist Cultural Critique: A Review of Kenneth E. Bauzon’s Capitalism, The American Empire and Neoliberal Globalization (2019)

The New Horizon

Karlo Mikhail Mongaya

E. San Juan Jr. is a leading Filipino Marxist scholar, literary critic and poet. His life-long work focused on elaborating radical traditions in Philippine literature, exposing imperialist mechanisms in the realm of culture and ideology, and asserting the importance of Filipino popular struggles for national liberation.

San Juan’s political awakening happened to the backdrop of McCarthyist witch hunts and rise of the national democratic movement in the 1950s and 1960s. He has since continued to be politically engaged, involving himself in internationalist solidarity work in the United States from the time of dictatorial rule under Ferdinand Marcos up to the present (Mongaya 2019). 

Given the diverse range of topics covered by San Juan, one might find it hard to find an anchor when beginning the study of his writings. San Juan published dozens of books: from straightforward investigations on the Filipino national question to experimentations in poetic…

View original post 1,421 more words

Tawanan

“Narinig mo ba ang balita?” bungan ni Ta Ging. “Tanong ng ka-shift ko kanina. Sabi ko ang alin? Filipina daw ang namatay sa sunog sa Toronto kagabi.” Siya na lang ang kumakain. Alas dos pa ang off niya sa trabaho at sinundo pa mula sa Oakville. Kumakain na ang karamihan sa amin ng red velvet cake na dala ni Ta Alice, mula sa paborito niyang grocery.

  “Tungkol saan ‘yan?” tanong ni Mama habang nag-aalok ng tsaa sa mga nanonood ng tv, kanina pa walang tigil ang pagkilos. Mukhang hindi napapagod kapag dito sa apartment nagtitipon ang pamilya.

“Ang Pinay na sumaslide-line na hooker” sagot ni Ta Nieves, habang nililigpit ang mga pinagkainan. Marami pang tirang pagkain sa mesa. Iba’t ibang putahe na nakalagay sa mga aluminum na tray. Magkakatabi sila magpinsan. Ang mga asawa ay nasa harap ng telebisyon, ang mga bata ay nakatutok sa mga cellphone. “Ha?” litong-lito si Mama. “Bakit nasunog?”

“Edi sira ulo ‘yung customer niya,” sagot ni Ta Nieves mula sa lababo. “Sinunog ang kama, patay na siya siguro. Sunog ang kalahating floor ng hotel.”

“Caregiver daw ‘yun Te,” tuloy ni Ta Ging. Maliit na babae, dumadami na ang puti sa maikling buhok. Siya daw ang unang sumonod kay Ta Nieves sa Canada noong 90s. Siya na rin nagsabi na hindi pa ako pinapanganak noong umalis siya. “Yung loko-loko ko naman na kasama, bakit ba daw rumaraket e may work visa naman. Sabi ko, e Filipinos are hard-working! Laking tawa ng gago.” Tumawa rin ng bahagya ang mga tiyahin ko, bago tumahimik ang lahat. Tumingin siya sa akin, “Ikaw iho? Saan ka nagtatrabaho ngayon?”

“Sa warehouse ng flyers,” sabi ko. “Diyan lang ho sa Harvester Road, halos sa Burloak Drive na.” Tumango-tango siya habang ngumunguya.

“Dinadaanan naman ng bus?”

“Isang bus galing dito sa apartment, tas nilalakad namin galing sa Appleby station. Mga ten minutes.”

“Aba ok na ‘yun.”

“Magkasama sila ng Papa niya,” dagdag ni Mama.

“Tagala?” ngumiti si Ta Ging, at sumigaw, “Kamusta naman trabaho Kuya?” Walang gana si Papa, nakatutok sa pinapanood. Ayos naman, sabi niya, kaso ang haba ng dose oras na shift.

“Naku, ganyan talaga dito, masasanay ka rin,” payo ni Ta Ging. Hindi na sumagot si Papa.

Bumalik si Ta Nieves at umupo. “Ewan ko ba diyan kay Tita mo Ging bakit hindi pa rin nag-aral mag-drive. Ang tagal na dito sa Canada, hindi pa rin marunong.”

“Alam mo naman na nyerbyosa ako Te.”

“E ako rin naman dati ah!” Tawanan. Totoo ‘yun. Ilang beses na binagsak ni Ta Nieves ang driving test niya. Sampung taon daw bago nakuha ang full license niya.

“Sabi ko nga mag-ipon siya para sa sasakyan,” dugtong ni Mama.

“Oo naman. Lalaki ka naman. Musta sweldo dyan sa inyo?”

“Minimum lang Ta,” sagot ko.

“Pero full time kayo?”

“Part-time lang po, pero pinapa-overtime kami ni Papa. Halos full time na rin ang oras.”

“Okay lang ‘yan. Mag-tyaga ka lang muna. Bata ka pa naman.” Hindi na ako sumagot. Hindi ko rin naman alam ano ang isasagot. Walo kami lahat sa loob ng apartment, hindi ko makapaniwala na kasya naman pala. Dalawang kwarto lang ang unit namin pero malapad ang sala at dining area. Makitid ang kusina pero nadiskartehan din nilang magpakasya ang lahat. Kadalasan, naiinis ako sa mga okasyong ito pero mabusising host si Mama. Wala na akong kailangan gawin. Kahapon pa lang naglilinis na, kahit galing sa overtime. Ginalaw ng konti ang mga upuan, ayos na. Handa na para sa maliit na pista.   

“Maiba ako,” tanong ni Ta Nieves kay Mama. “Ano daw nangyari sa asawa ni Michelle?”

“Nagpakamatay daw,” blangkong sagot ni Mama.

Lumaki ang mga mata ni Ta Ging. “Ang bata pa nun ah? Wala silang anak di ba?”

“Wala,” sagot ni Mama. “Hindi naman daw problema ang pera. Pareho namang may trabaho.”

“Baka talaga may problema ‘yung lalaki,” mungkahi ni Ta Nieves. “Alam mo naman mga puti, wala masyadong mga kausap ‘yan.”

“Ano nga sila ulit?”

“Italian. Pero dito na lumaki.”

Natahimik si Ta Ging, binulong sa sarili ang “Grabe no?” saka tumayo para itabi ang pinagkainan.

“Umalis daw isang hapon,” kwento ni Mama. “Hindi nagsabi kung saan pupunta. Nalaman na lang ni Michelle na nakita ang katawan sa ilalim ng tulay papunta sa Hamilton. Tumalon. Overdepressed kasi.”

“Wala ka naririnig na ganyan na balita sa mga Pinoy ‘no?” tanong ni Ta Ging, pabiro.

“Sanay na kasi ma-depressed.”

“Okay lang ma-depressed, wag lang ma-overdrepressed.” Tawanan ulit, na mabilis din humupa. Nanood na ang lahat ng palabas na teleserye, nagpapatunaw ng mga kinain.

Hangga’t maari, isang beses sa isang buwan, maliban pa sa mga holiday at kaarawan, nagtitipon ang pamilya namin. Nagpa-potluck lunch sa loob lang ng bahay. Dapat parehong off ang lahat para complete attendance, minsan may mga bisita pa na hindi kamag-anak. Sa dami ng handa, parating may tirang lumpia, bihon, adobo, at iba pa, sapat para ibaon sa isang linggo. Pagkalipas ng ilang buwan, sobrang umay na ako sa mga maghapon tulad nito, wala naman akong kaedad o makausap. Pero kung hindi ako sasama, hindi ko rin sila makikita na nagkakatuwaan.

Unang Kwento

Delayed ang flight noong unang dating namin. Unang beses din namin makita ang Pearson International Airport. Halos alas dose na lumapag ang eroplano. Pagod na ang lahat at gusto nang makauwi. Kinuha naming magkapatid ang hand-carry namin sa overhead compartment and umupo ulit, habang umusad na palabas ang iba. Naunang bumili ng ticket ang Papa ko, kasi una rin na approve ang visa niya. Malayo ang agwat ng mga upuan namin, sa bandang likuran pa siya ng eroplano. Sa buong byahe, hindi niya kami dinaanan at kinamusta sa pwesto namin. Kahit kailan naman hindi siya ang tipong makamustahin.

Nasa grade 4 ako noong pumunta siya sa Saudi, at pagkalipas ng sobrang isang dekada, at pagkatapos kong magkolehiyo, sabay na kami na pumunta sa Canada. May dalawang linggo siyang bakasyon sa Iloilo bago kami umalis. Sa mga panahon na yun, kung saan hinahanda ko na rin ang sarili ko, halatang mas malala ang kaba na pinagdadaanan niya. Pero kahit isa tao sa bahay walang bumanggit. Kahit kailan naman hindi kami pamilyang makamustahin.

Malapit na siyang magretiro, at sabi ng Mama ko habang pinoproseso ang application namin para sa permanent residency, timing lang yan. Pagkalipas ng ilang taon, dumating din ang papeles namin, at nag-resign na si Papa. Nanghinayang kasi hindi makukuha ang malaki-laki sanang retirement pay. Pero hindi bale, di hamak naman na mas maganda ang Canada kesa sa disyerto, at magkasama na ang pamilya kahit papano. Third year high school naman ako nang sumunod si Mama sa mga tiyahin ko sa Ontario. Lumabas kaming tatlong sa eroplano at nagsimulang maglakad. Malaki ang airport. Masisilayan mo sa mga bintana na maraming nakaparadang eroplano sa labas, pero hugis at mga ilaw lang nito ang makikita mo sa oras na iyon. Nagmamadali rin kami maglakad kasi wala kaming paraan para makausap ang mga tagasundo namin, na sa sandaling ‘yun, ilang oras na nanghihintay. Binuksan ko ang cellphone, sakaling may wifi, pero wala sa parteng ‘yun ng airport. Tuloy lang kami sa paglakad, sumasabay sa alon ng mga byaherong kanya-kanya ring bitbit ng mga gamit. “Gusto ko muna magbanyo,” sabi ng kapatid ko. Ako nga rin, lumingon ako para tanungin si Papa pero laking gulat ko sa sobrang layo niya sa amin. Mabagal ang lakad niya, nakatingin sa asul na carpet ng lobby, kaliwa’t kanang nilalampasan ng ibang tao. Kailangan ko pang tawagin para makita kami. “Pa, iihi ka rin ba?” Saka lang siya nagising.

Pila naman sa immigration. Iba ang daanan para sa mga Canadian passport na ang gamit, automatic na ang pag-scan ng mga ito. Tuloy-tuloy ang paglabas nila papunta sa mga kukunan ng mga bagahe. Nakipila naman kami. Mabilis din ang takbo kahit papano. Merong apat o limang counter na humaharap sa mga tao, may mga staff pa na nagpapaalala na ilabas na agad ang mga kailangang dokumento. Tahimik kaming tumayo. Pinawisan pa ng konti ang palad ko, buti nakaipit sa passport ko ang ibang papel baka na sira pa.

Sabay kaming tatlo sa isang immigration officer, isang pamilya lang naman. Seryoso ang lalaki, pero pagod din, halatang puyat. Tuloy ang katakak sa computer habang nagtatanong sa Ingles, “Saan kayo didiretso? Sino susundo sa inyo?” Alisto din mga sagot namin. “Tatay niyo ba yan?” pagtingin namin tulala si Papa, pero nakasagot din ng “Yes”. Wala nang pakialam ang officer. Binalik ang mga dokumento namin, at pumunta na kami para kunin ang mga maleta namin. Bago lumabas sa doon, dumaan pa kami sa isang striktong immigration officer. Routine na tanong lang ang “Are you convicted of any crime?” pero na tameme ang lalaking na kausap. Lumakas ang boses ng officer, malaking puting babae, “Ano? May record ka ba doon sa inyo? Mukhang meron ah!” Pabulong na sumagot ang lalaki, nalilito, “No, no.” Tahamik lang kaming tatlo, at mukhang supervisor yata ang nakasalubong namin na papunta sa sa counter na ‘yun. Sobrang lakas ng boses ng babae na nakatingin na ang lahat. Habang naghihintay lumabas ang maleta namin sa baggage belt saka lang nagsalita si Papa, “Buti na lang hindi tayo pinahirapan ng nakatoka sa atin.” Walang sumagot sa amin magkapatid. Ang tamlay ng katawan ko pero parang sasabog ang dibdib ko sa mga sandaling iyon.

Ala una kami dumating sa bahay ng Tita Nieves ko, at dito lang ulit umingay si Papa. Diretso na sa pahinga ang mga tagasundo. Kami naman sa basement kung saan mga kwarto namin. Naligo kami at nagbihis. Si Mama naman naglabas ng pagkain, cereal at gatas. “Bukas ako magluluto,” sabi niya. “Heto para may laman lang ng konti ang tiyan niyo bago matulog.” Mabilis na namuo ang pandidiri sa mukha ni Papa, “Ito lang ba pagkain dito?”

“Siyempre hindi,” sagot ni Mama, tumaas ang boses. “Alangan naman kakain ka pa ng kanin sa oras na to?” Madami pa sila pinagtalunan. Pumasok lang sa isang tengga ko, lumabas din sa kabila. Mukhang pahero din sa kapatid ko. Matagal ko rin hindi narinig ang ganitong sagutan, isang munting benepisyo ng pagkakalayo nila. Hindi masyado matamis ang cereal, malamig naman ang gatas. Nakalagay din ito sa plastic pack, ginupitan ang isang sulok at pinasok sa maliit na pitsel para din daw sa gatas. Hindi ko na maalala kailan huli kong tikim ng cereals. Ang daming pinagsasabi ng mga magulang namin, at siguradong rinig ng ibang tao sa bahay. Wala na akong sinabi, basta gusto ko na lang magpahinga.

Patapos na akong kumain nang binanggit ni Papa ang eksena na dinatnan namin kanina sa immigration, at kung saan-saan na nakaabot ang takbo ng pinagsasabi niya; ano ba tong pinasok namin, sigurado ka ba na maganda dito, ano na lang kung mangyari yun sa amin, at kung ano pa. Hindi ko na rin maalala kung paano basta na lang nagbahagi si Mama ng unang kwento niya tungkol sa mga Pinoy sa Canada. May isa daw na caregiver, naprinoseso din makapunta ang asawa at anak niya dito. Pagdating ng mag-ama, nalaman na may karelasyon palang ibang lalaki. “Eh bakit pa niya dinala ang lalaki?” Ayaw daw pumunta ng anak kung hindi kasama ang tatay. Napamura si Papa. Noong inamin ng nanay ang sitwasyon, na gusto niyang makipaghiwalay, hindi nakapagpigil ang asawa. Sinimulan itong saktan ang babae. Kaso nasa apartment building sila. Narinig ng kapitbahay. Tumawag ng pulis. “Akala ng lalaki,” tuloy ni Mama, “nasa Pinas pa siya.” Ang labas, lumuwas siya ng Canada para lang makulong. Nanlumo si Papa sa kwento. “Sana, hiniwalayan niya na lang ng maayos.”

“Ewan. Malandi rin eh. Nagpapaloko sa mga lalaki dito. Lalo na ‘yang mga DH galing Hong Kong.” Tumayo na ako at hinugasan ang pinagkainan namin, pero tuloy pa rin ang kwentuhan nila, sa paraan na kinalakihan namin. Parang galit at nagtatalo, pero malambing din at magiliw. May narinig akong biro na ‘yan daw talaga ang usapan ng mag-asawa. Pagpasok ko sa kwarto namin ng kapatid ko, nakabukas na ang cellphone nito. Nakatabi lang ang mga maleta, hindi pa nailabas ang mga gamit. Nagpaturo ako mag-connect sa wifi. Mas mabilis nga. Maya-maya pa, sinubukan ko na rin makatulog. Hindi na binanggit ng kapatid ko ang eksena sa mesa kanina, pero tumatak sa akin ang kwentong iyon na parang isang pangitain.

Mga Migranteng Pangarap at Kasawian sa Never Not Love You (Antoinette Jadaone, 2018) at Hello, Love, Goodbye (Cathy Garcia-Molina, 2019)

Ito ay mga tala ko pagkatapos panoorin ang dalawang pelikula sa pamagat. Malaki ang agwat ng panahon noong napanood ko sila, at lalong mas malaking panahon ang lumipas bago ko binalikan ang mga tala. Wala na ako masyadong dinagdag, pareho namang napag-usapan nang mabuti, at patuloy na pinag-uusapan, ang mga pelikula. Ang ilang punto ko dito ay nabanggit ko na rin sa ibang sanaysay ko tungkol sa pelikula. Una ko napanood ang Never Not Love You kaya ang mga tala sa Hello, Love, Goodbye ay tila pinapatungan at pinapausad lang ang mga argumento nito. Hindi ko pa alam kung magagawa ko pang ma-synthesize ang mga talang ito sa isang pormal na sanaysay. Malamang, pagkatapos kong mapanood ulit ang dalawang pelikula. Ewan ko lang kung kailan.

–0–  

Jadine movie na malamang kumakapitalisa sa teleserye nilang may parehong tema ng LDR o buhay OFW. Di ko na alam kung anong title. Di ko napanuod, maliban sa mga sulyap na nadadatnan sa Facebook.

Makabagong bersyon ng Sana Maulit Muli (Olivia Lamasan, 1995), sa iilan pero hindi sa lahat ng antas. Wala nang submissive na membro ng relasyon, parehong nagsusumikap para sa kani-kanilang karera, pero hindi sa mga parehong dahilan. 

Si Joanne (Nadine Lustre), ginagapang ang corporate ladder. Si Gio (James Reid), freelancer artist, malalaman na ang kanyang uncompromising na ugali tungo sa kanyang sining ay nakatayo sa pribilihiyo, sinusuportahan pala ng kanyang tatay. Pinaka-conflict para sa kanilang dalawa noong nalaman na puputulin ang suportang ito. 

Magka-live in na sila noong dumating ang isang magandang offer kay Gio, pero sa labas ng bansa. Ayaw sumama ni Joanne, ayaw umalis ni Gio kung di siya kasama. Sayang daw. Umalis silang dalawa. Maganda ang takbo ng karera ni Gio, nagtyaga sa pagiging waitress si Joanne, na di tumagal ay naging dahilan ng panlulumo. Hindi pa nga naabot ang tuktok ng gitnang-uri fantasya, bumulusok na pababa.

Umuwi si Joanne para ipagpatuloy ang naudlot sa karera, parehong sinapit ang hinagpis ng LDR. Parang artifisyal ang selosan na nangyari, o hindi masyadong malinis ang pagpresenta, ang pinakatungalian ay paano maplano ng kinabukasan kasama ang mahal mo, puno ng ‘what ifs’ at ‘worth it ba to’ ng mga sandali. 

Tumangi si Gio sa isa pang promotion, umuwi para magsama sila. Ito na ang win-win situation na kayang dalhin ng naratibo. Ito na rin ang pinakaka-happily ever after ng naratibo ng migration, paghabol sa di pantay na mga opurtunidad, di umano ay walang nagkompromiso para sa isa’t isa. 

Tulad ng ending ng The Graduate (Mike Nichols, 1967), mapait-tamis ang closing shot. Pinapaalala ang lahat ng pinagdaanan, pero batid ang anxiety sa kanilang dalawa kung ano ang sunod na mangyayari. 

Pagkatapos ng lahat, mga alaala ng pagiging ‘carefree’ na kabataan, kung kailan di ekonomikong usapin ang namamayani, ang sandali ng ligaya. Sana hindi lang hangang nostalgia ang tila pantay na kaayusan.

–0–

Hindi ako sigurado, at ayaw ko na rin mang-ukay pa, pero sa tingin ko response ang pelikulang Hello, Love, Goodbye ng isang mas malaking studio tulad ng Star Cinema sa Never Not Love You ng Viva. Pwede palang pagperahan ang anxieties ng mga yuppie sa pag-ibig at career, na parehong nasu-suspend sa karanasan ng migrasyon.

Siyempre, mainstream product talaga ang Hello, Love, Goodbye ni direk Cathy, kaya sunod sa formula. Ang cute meet-ups, ang batanan ng kilig lines, ang comic relief na supporting characters, ang secondary conflict/character building element ng pamilya, at ang token slice of life ng hirap na dinadaanan ng mga OFW. Mas may resources malamang si direk Cathy, kaya malinis ang pagtahi ng lahat ng ito.  

Si Joy (Kathryn Bernardo) ay isang nurse na nagtatrahabo bilang DH sa Hong Kong. Sumunod sa nanay na dating DH din na ngayon ay nakapang-asawa ng resident kaya resident na rin. Sumunod din ang nababatang katapid ni Joy, para mag DH din. Gipit ang amo ni Joy, at gusto na ngang putulin ang kontrata nya. Kailangan niyang rumaket, ang bigger plan, pumunta sa Canada. Dalawang dahilan; magagamit ang pinag-aralan, at makumpleto ang pamilya. Sa raket bilang waitress nakilala ni Ethan (Alden Richards).

Si Ethan, bar tender, na sa umpisa ay prinisenta ang sarili bilang living for the moment type, sa mga relasyon man o career. Pinuna agad ni Joy ang pribiliheyo ito, pero siyempre may baggage din si Ethan. Minsan na pala nabulilyaso ang career niya dahil sa mapusok na mga desisyon sa pag-ibig, pati ang pamilya niya apektado. Dalawang layunin ni Ethan; magkaroon ng sariling negosyo at isang masayang relasyon. Kung pwede kay Joy.

Umpisa palang, nilahad na hindi ito mangyayari. Ang pain ng naratibo ay ipakita ang negosasyon ng dalawang tauhan sa kanya kanyang mga problema, responsibilidad, at pangarap. Pinagnanasa sa atin na magkatuluyan sila. Pero sa prosesong ito, pinapahayag din ang kanilang mga panig kung bakit hindi ito maaari. Grabe ang batuhan ng linya, malinis ang character development kaya hindi nakakaumay pakingan ang mga diskuro nila tungkol sa pag-ibig, pamilya, at tagumpay.

Mas plural ang mga tauhan na makakasalubong sa kwentong migrasyon ito. Hindi pantay-pantay ang mga lumalabas. Domestic sphere trabaho ng mga babae, commercial nga ang space pero service sector pa rin ang sa lalaki, may mga taong nakakaluwag kasi resident, may ginagawang stepping stone lang ang Hong Kong papunta sa Western metropoles tulad ng US at Canada, meron din bakasyonista na lumalabas para mag-aliw hindi para magtrabaho. Bihirang makita ang hierarchy na ito sa pelikula, na lalo lang nagpapasalimuot sa karanasan ng mga migrante kung iisipin.

Tulad ng sa Never Not Love You, compromise ang resolution. Walang nangingibabaw na pagnanasa ng iisang tauhan. Kailangang mag-let go, itabi muna ang usapin ng pag-ibig. Kung kayo, kayo talaga sa huli. Dahil sa precarious na sitwasyon ng isang disposable labor force, tadhana na ang magpapasya ng usapin ng pag-ibig. At parang isang bilog, ang kawalang katiyakang ito rin mismo ang dahilan kung bakit nakapanlulumo ang kinahahatnan ng mga relasyong LDR. Magandang halimbawa ang sitwasyon ng mga magulang ni Joy. Imbes na mas mabuting buhay na tinatamasa ng mga anak ng OFW, na pinangako ng estado, tila ipinamana pa sa kanila ang mga dilemma ng naunang henerasyon, mas malala pa nga. Kahit sabihin pa ni Ethan na maghihintay siya, or ni Joy na babalik siya, halatang walang katiyakan. Ang ambivalence na ito ang namamayaning damdamin ng mga katawan na gumagalaw sa at inaagos ng neoliberalismo. Ito ang bittersweet formula na kailangan ng isang milenyal na OFW film para mapaiyak ka, at pumatok sa takilya.

Sa katapusan, nagpalaya na si Ethan, at na-approve na ang visa ni Joy sa Canada. Ano ang mukha ng happy ending? Namasyal sila sa tourist spots ng Hong Kong. Ang dating mga espasyo ng trabaho, ng kaba baka mahuli, ng alienation at homesickness, ay ngayon espasyo na ng pag-aliw, kahit panandalian lang. Hindi na naglilinis ng inidoro si Joy, nagmumuni-muni na siya kaharap ang skyline ng Hong Kong kasama ang mahal niya, na kailangan niya ring iwan.

Hello, Love, Goodbye ang may record ng pinakamaliking kita sa buong kasaysayan ng pelikulang Filipino. Tiyak na naantig ang mga manonood na naiwan sa Pinas, ang mga sa iba’t ibang parte ng mundo na abot ng TFC, at ang mga nagpaplanong aalis o di kaya naghihintay balikan. Interesante ang Hong Kong ibang tagpuan kasi malakas din ang kilusang migrante at manggagawa dito. Hindi ako umaaasa na mailalabas sa ganitong klase produksyon ang kanilang mga kwento, pero lumakas ang kilusan para magkadignidad ang mga Pinoy sa Hong Kong, sa Pinas, at sa ibang parte ng mundo. Layunin nito na ang kasiyahan na tinamasa ni Ethan at Joy sa huli habang na mamasyal ay hindi na lang maging para sa iilan, at hindi na lang panandalian.

      

Amoy Alak

Hindi bago sa akin ang amoy ng taong nakainum.

Habang lumalaki, madalas amoy beer ang Papa ko kung naki-inuman sa mga tao sa lugar namin, o di kaya amoy whiskey tuwing pista at mga kaibigan naman sa trabaho ang kasama niya. Tumatak sa akin ang isang lalaki na sa bawat pagkakataon na makita ko siya, partikular tuwing makasama sa bus, amoy alak parati. Hindi ko alam ang eksaktong amoy, baka walang lang talaga sa Pinas ang paborito niya.

Sa parehong bus stop siya parati sumasakay, sa harap ng plaza sa Appleby Line at Fairview Street, kung saan may isang pub. Madalas din ako sa plaza na ‘yun, kasi may McDo at isang kainan ng shawarma, pero kailan man hindi ako nakapasok sa pub na hindi ko nga maalala ang pangalan.

Parehong oras din siyang nag-aabang ng rutang 20 na bus, yung dumadaan sa apartment, tuwing hapon sa pagitan ng alas kwarto at alas singko. Madalas sa gitna ng linggo kasi pauwi kami galing sa trabaho ni Papa nang una siyang mapansin. Hindi mapintura ang mukha ni Papa pagsumakay na ang lalaki. Umiikot ang baho sa buong bus. Pag-summer, naka-aircon ang bus, pag-winter, naka-heater naman. So hindi talaga lalabas. Napapamura si Papa, minsan pabulong, minsan malakas. Walang umaalma kasi kami lang parati ang mga Pinoy na nakasakay sa rutang ‘yun. Parang hindi manginginom kung makaasta ang tatay ko. O baka hindi lang talaga siya lumalayo sa bahay kapag uminom. Tutal, mula pa man noon “prime and proper” na talaga si Papa. Malamang doble ang panghihina ng loob niya na sa paherong warehouse kami nagtatrabaho.  

  Walang rin naman ibang umaalma sa lalaking amoy alak kasi hindi naman nanggugulo. At maikli lang ang ruta ng bus, mababa pa sa bente minuto nakaikot na ito. Hindi bale ang limang minutong pagkabalisa dahil sa amoy. Hindi ko na mabilang ang pagkakataon na magkasabay kami; malaking tao, hindi lang ang tiyan ha, ‘yung malapad talaga ang katawan, pero hindi masyadong matangkad. Mahaba at mayabong ang puting bigote, kakulay ang manipis na buhok sa nakakalbong ulo. Namumula ang mukha, pero tiyak na hindi lasing.

Mag-isa lang siya parati. Kilala siya ng mga bus driver pero hindi na siya nakikipagkwentuhan. Alangan naman tumayo siya at tumabi sa driver, amoy alak ang sasalubong sa bawat paakyat na pasahero. Nakaupo lang siya. Hindi naman nagbubukas ng cellphone sa maikling byahe. Bumababa siya ng isang kanto mula sa amin. At madalas, nakikiusap na tumigil sa kanto mismo, hindi sa bus stop, na kung tutuusin ay bawal. Pinagbibigyan naman siya. Hindi naman nga matao ang ruta na sinasakyan namin. Isa o dalawang beses, sumabay pa ako bumaba sa kanya kasi mas malapit sa apartment kesa dun ako bumaba mismo sa susunod na bus stop.

Isang araw, may inasikaso kami sa plaza na ‘yun. Kumain kami yata sa Mcdo pagkatapos. Naghihintay kami ng kapatid ko sa bus pauwi. Nakaupo sa bench sa labas ng bus shelter. Maganda siguro ang panahon sa araw na ‘yun. Nakaharap kami sa kalye. Hindi ko siya narinig o naramdaman, nalanghap ko nalang ang pamilyar na amoy. Umupo siya sa kabilang dulo ng bench. Tumingin sa amin, ngumiti, at tinanong sa Ingles, “Ang 20 rin ba hinintay niyo?”

Awtomatiko kaming umoo. “Salamat,” dagdag niya. “Tama yung labas ko.” Binuksan ko ang cellphone ko, mga limang minuto pa bago dadating ang bus. Napatahimik na kami magkapatid, balisa na magkwentuhan ulit sa Hiligaynon. Napansin din ng lalaki.

“So,” bungan niya ulit, “Koreano ba kayo?”

Kapatid ko ang sumagot, “Hindi, Filipino kami.”

“Ah, Filipino…” Tumango-tango lang kami, nakangiti. “So bakit kayo pumunta sa Canada?”

Mabilis mag-isip ang kapatid ko, “Alam mo na, para sa mga oportunidad”

“Ganyan din mga magulang ko, 1950s ‘yun. Pumunta sa Canada para sa mas maraming oportunidad. Imigrante din ako. Hulaan niyo kung taga saan ako.”

“Europe banda?” sagot ng kapatid ko, nahiya.

“Oo, sa England.” Halata naman kung iisipin sa tono ng pananalita niya. “Mahirap ang buhay doon pagkatapos ng gyera. Maliit pa ako, nagpasya mga magulang ko na lumuwas dito sa Canada. Mahirap daw noon, pero nakapagpundar din sila. At naging mabuti naman ang mga bagay-bagay. Tahimik pa ‘tong lugar natin, dito na ako tumanda sa Burlington.” Huminga siya nang malamin, nag-iisip. “Laking pasalamat ko sa desisyon nila, sa tapang nila. Gusto niyo ba dito?”

Pagkatapos ng maikling patlang, sabay kami sumagot, “Oo naman.”

Sa panahon na ‘yun, may ticket na kami pauwi ng Pinas. Pagkalipas ng dalawang taon sa kaso ng kapatid ko, at ako naman, apat at kalahati. Siempre hindi na namin ipinaliwanag pa sa lalaking amoy alak. Sadyang hindi pang-small talk. Buti hindi rin na siya nagsalita pa. Nakita niya na rin siguro na palapit na ang bus namin.

Una siyang pumasok, binati ang driver, at umupo. Sumunod kami at sa bandang likuran na pumwesto. Sa inaasahan, amoy alak ang bus. Tuloy na ulit kwentuhan namin ng kapatid ko. Tungkol sa mga plano na gagawin pagdating namin ulit sa Iloilo. Hindi namin namalayan, bumaba na pala ang lalaki. At pagkatapos ng isa pang bus stop, kami naman. Balisa pero sabik ang kapatid kong umuwi. Mahaba din ang dalawang taon. ‘Yan din ang pananabik ko sa una at tanging pagkakataon na nagbakasyon ako. Pero ibang klaseng byahe pauwi ito.

Pumasok kami sa lobby at umakyat sa unit namin. Tapos na naman ang lakwatsa na wala sa plano. Sabay kasi day off ng mga magulang namin. Lumabas na lang kami kesa makinig sa paulit-ulit na pagsumbat ni Papa kay Mama sa pagpunta namin dito. Hindi ko na sinabi sa kapatid ko na sa tagal ko doon, ang lalaking iyon pa lang ang tanging puti na tinawag ang sarili niyang imigrante, tulad namin.

Biography of the Nation Itself: notes on Dahling Nick (Sari Dalena, 2015)

Approaching Dahling Nick is as complex an experience as approaching Nick Joaquin’s oeuvre itself. When it initially came out, critic Richard Bolisay said something along the lines of you will only love the documentary if you already love Nick Joaquin. To a large extent, I believe this is true. I was hesitant to write this because I do love Nick Joaquin.

Considering that, I still want to critique it because the directions taken by the film are relatively new to the local film landscape. There have been numerous tributes to artists before, usually anecdotal or celebratory, and almost always slipping into hagiography of whatever industry. This documentary, with its staggering three-hour run-time, attempts to go beyond this paradigm. In this regard, it generally succeeded, but also in parts, failed. In a biography, film or otherwise, which should the primary focus, if there should be one? The man, his work, his reception, or his social and historical context? Dalena tried to cover all these bases, albeit unevenly. But with subject as grand as Nick Joaquin, I found it difficult to imagine the film coming out in any other form. This review is basically a collection of notes on certain aspects, evidently preliminary because I don’t think you can speak on the topics raised with finality. This ambivalence is exactly the same impression I feel when reading or discussing Nick Joaquin. Instead of taking it as a limitation of his work, its provocative nature is what makes it constantly exciting.

The film immediately sets its tone in the opening; elder Joaquin (played by the haunting Raymond Bagatsing) is groggy walking in ‘old Manila’ and encounters a naked woman with a crab on a string acting as a leash. Right away, Cave and Shadows (1983) comes to mind. I was amazed at my own recall since I read that novel ages ago and it’s actually the Joaquin book that I least enjoyed, among those I’ve read. We then go through Joaquin’s bookish, and effeminate, upbringing before the war, and the huge domestic influences on him; his father and Don Quixote, his brother and jazz, and lastly Catholic faith and Hispanic values. After recreating his publishing ‘break’, we see him spend a formative year in Hong Kong, both in a literary and emotional sense. What follows are extended dramatizations of the stories Legend of the Virgin’s Jewel and May Day Eve.

I think the transition to this mode could have better, probably more contextualization rather than simple formal praise via readings from literary-academic stalwarts (Jose Dalisay, Alfred Yuson, Jimmy Abad), and interestingly Jose Maria Sison. Aside from being sudden, the narrative break was immensely radical. Even if Bagatsing, this time playing a character from the stories, is present, they are of an entirely new filmic universe or language, and this goes on for almost an hour. Contrary to Joma’s sentiments, I don’t think Joaquin’s stories are easily adaptable to stage or screen.

I’m not entirely sure, but maybe Joaquin’s flowing language is most compatible to the gothic form, a tradition I don’t think that has been adapted or explored well in Philippine film culture where realism and romanticism still reigns supreme. Even with amazing performances from Gabby Padilla and Maria Isabel Lopez, it just came off awkward to me. Recalling Bolisay, if you don’t already love the stories, it was simply campy. After these adaptations you will feel a bit of vertigo as it heads back to the  predominantly biographical mode.

Aside from poet and fictionist, Joaquin is now editor and journalist, playwright, and even historian, as the country plunges into martial law. The focus now broadens to include the constellation of writers of the period; from overtly militant Jose and Emman Lacaba, to then government functionary Adrian Cristobal, and people somewhere in between. I think this is the highlight of the entire film. Showing how writers navigated the cultural field on such a decisive time not very different from the present.

Joaquin, in spite of obvious links to the progressive camp, was more careful. He carried out investigations into the soul of the nation through literary means (the much earlier A Portrait of the Artist as Filipino in 1950, later adapted by Lamberto Avellana), journalistic (The House on Zapote Street [1961] adapted by Mike de Leon into Kisapmata [1981]), and historical (Culture and History [1988] and A Question of Heroes [1977]).When the opportunity presented itself, with great reservation, he danced to the tune of the Marcos regime by accepting the National Artist Award in 1976, mostly to get Pete Lacaba released from prison.

I’m glad there are no embellishments on his political stances, as the default nationalist frame often requires to depict great men in perpetually heroic dispositions. This adds nuances to how cultural workers actually conduct themselves in drastic times, when they find themselves either very close to state power, or endangered among those challenging it. This makes Dahling Nick urgent viewing in a time when fascism is creeping in, if not fully blown once again, and asks, how will artists in the present be remembered in the future? (see for instance the affinities in logic of writers backing Duterte in 2018 and those who backed Marcos in 1986)

This question is very pointed as Joaquin’s close friend, and major interviewee in the film, F. Sionil Jose has been stirring up controversy himself recently vis-a-vis the Duterte regime. Aside from few exception with the likes of BenCab, many National Artists are silent on national affairs since the start of the pandemic. Or even before that. Does the award still function as a ‘deodorant’, according of Gregorio Brillantes, to various post-EDSA regimes?

Even if the documentary ends intimately, with eulogies during Joaquin’s wake, it is without a doubt a biography of the nation itself, still grappling with a history that is not quite past as people imagine it to be. I particularly found the Joma interview a bit wanting, it was mostly personal and formal admiration.Well, he did start out as a poet after all.

I would have really liked to see E. San Juan, Jr. talk about his work on Joaquin. In his book Subversions of Desire (1988) (recently made available by UNITAS), San Juan goes on Lukacs mode and argues that Joaquin’s utopian nostalgia should instead be used as a guide for resolving contradictions in the future. I would like to view Dalena’s film in similar lenses.

By meticulous recreation of a single life, a body of work and its contexts, she lays bare the contentious debates in art and commitment, literature and history, and fate of the nation. Dahling Nick is a template to follow, and ultimately exceed; we certainly have no shortage of materials, and as the present regime drags on, more reasons to do so.

Dahling Nick is available for streaming until noon of August 26.

Rotten Stench by Eka Kurniawan

A 9-page, single sentence short story from the collection Kitchen Curse: Stories (Verso Books, 2019), Kurniawan first collection of short fiction translated into English.

Bursting from the streets, the rotting stench drifted over alleyways and fields and rice paddies and garbage heaps, into kitchens and bedrooms where husbands and wives were making love and classrooms where children were studying and into mosques and whorehouses; and from the gutters it flowed to the rivers and to the bay and then to the ocean and the entire city was suffused with that putrid odor, but the city folk weren’t surprised at all because they had breathed in that horrible smell years ago, exactly eighteen years ago, when hundreds of people, perhaps thousands, were found sprawled out in the streets and the alleyways and lying in the fields and the rice paddies and in the ditches and the rivers, already corpses, in a state of decomposition and barely recognizable as human, and it wasn’t just the maggots and flies that were crawling all over them but dogs were fighting over their flesh too, and vultures, scorpions, crocodiles, and even chickens were pecking at those poor corpses’ genitals and if you have forgotten, that was after half of the communists in Halimunda were killed, some were shot in their houses while they were taking a shit or lathering their privates up with soap and some had their throats slit while they were sleepwalking or sitting in a barber’s chair and maybe one of them was stabbed with a bayonet while he was teaching his daughter how to ride her bike and most of the communists who died were just doing silly things like that because if they hadn’t been, then surely they would have escaped into the jungle or even fled the country in a small boat while praying there wouldn’t be a hurricane, but in fact it is better to die at sea than die in some absurd fashion at the hands of your cowardly fellow men who only have the courage to live alongside dead communists, not living ones…

Romance as Metacinema: On Hindi Tayo Pwede (Joel Lamangan, 2020)

Once you get past the usual images of bourgeois excess found in mainstream Filipino productions, Hindi Tayo Pwede (Joel Lamangan, 2020) is actually a very smart film. Story and script by Ricky Lee, and recently topping the Netflix – Philippines ‘charts’, this film caught me off guard for two reasons; first, I was fairly underwhelmed with Through Night and Day (Veronica Velasco, 2018), and second, it reminds of Lee’s books rather than other films he wrote.

The metafictional trust and problematization of conventional forms found in Para kay B (2008), Si Amapola sa 65 na Kabanata (2011), Kung Alam Nyo Lang (2016), and Bahay ni Marta (2018), is present although veiled in ‘mainstream’ sensibilities. This also makes Hindi Tayo Pwede distinct from art-house movies like Extra (Jeffrey Jeturian, 2013), Pepot Artista (Clodualdo Del Mundo Jr., 2005), and Six Degrees of Separation from Lilia Contapay (Antoinette Jadaone, 2011), to name a few, whose initial (if not only) exhibition in film festival circuits gave them a default intellectual aura. Last MMFF’s Write About Love (Crisanto Aquino, 2019) straddles between the two categories, but admittedly leans towards the latter, hence winning a good number of awards. I was fortunate to have seen it on December 26, as it was pulled out the next day in cinemas in Iloilo City.

Publicity for the film put forward that it is about ‘ghosting’; which it is, but not in the current popular meaning of cutting off communication toward someone that was initially expressed romantic interest. Story of romance of Gabby (Lovi Poe) and Gabriel (Tony Labrusca), and in the background is Dennis (Marco Gumabao) – the friendzoned guy best friend. The meet-cute encounter between Gabby and Gabriel was when both were walking out in a cinema, with their respective friends, and Gabriel vocally laments the cliche of happy endings plaguing Filipino cinema. The feisty and triggered Gabby responds to the then stranger, why look for realty in a something precisely made-up? He replies, it doesn’t have to be reality per se but it must have realism at least. That’s when I knew this is not a common romance film I tend to play in the playground while doing something else.

The film posters in the opening scene now make sense, as they go on dates watching classic Filipino films, and together with Tony share a dream of making maybe the, or at least a, Great Filipino Film. They work in advertising, a sector many creatives actually find themselves either as a day job, or a training ground before their big break. About to be married, Gabriel dies in an accident but lives on as ghost. Now this brings to mind films about lovers and the otherworldly gaps between them like City of Angels (Brad Silberling, 1998) and well, Ghost (Jerry Zucker, 1990), but there’s a different dimension since Gabby is a creative if not an actual artist. It doesn’t appear as cheesy when their interactions could be interpreted as pathology of Gabby’s aborted process of grieving, not being able to move on.

She actually nurses Gabriel’s ghost, oscillating between treating him as if an actual person or acknowledging that he is in fact an apparition. In the process of Tony wooing Gabby, he quits their job at the ad agency and pursues movie producers. The movie concept he pitches is Gabby and Gabriel’s love story. Gabriel is furious not to mention jealous, the next events are basically love triangle tropes everyone is familiar with. A lot of crying, confessions, acceptance. How Ricky Lee resolves the conflict left me filled with awe, Gabby can only truly move on from the past if she is ready to write and share their story. The creative process as a method of letting go.

The last portion was of course peppered with the usual happily ever after montage (consolation of all parties, and for a film that was relatively casual in depicting casual sex, Gabby and Dennis being pregnant is deliberately forced, etc), but it remains self-referential circling back to the discourses laid out in Gabby and Gabriel’s meet cute, and on their brainstorming of how their dream film will end. A happy ending is dishonest, a sad ending is cynical. I think it was very impressive how Lamangan and Lee laid out that the middle ground is possible.

I acknowledge this appears to be a case of overreading. I was actually thinking of how to frame it in a lesson plan for class, but gave up. Hindi Tayo Pwede is not exactly film school material, nor the type of film I assume the characters in it aspired to make. I would however argue that this is what elevating romance or melodrama would look like. I keep reading about how Ishmael Bernal already did these smart entertainment films before, but ironically his art-films (Himala, Manila by Night, Nunal sa Tubig) got priority in conservation efforts, and mostly the ones I’ve seen. Maybe instead of the classroom, Hindi Tayo Pwede’s meanings is more apt discussed over drinks. Considering the gap between film studies and popular cinema, that set-up might actually be more desirable.

 

Image from Leo Dominguez’ Facebook, link here.

Pag Mabilis Na Umalis Baka Di Naman Talaga Dumating at Iba Pang Kwento ni Rolando B. Tolentino

Third short story collection by Tolentino that is a long time coming. Dialectical narratives of love fulfilled and aborted, of melancholia and commitment, or paradox and irony, and as the title implies, of departures and arrivals. Some lines from the stories;

“Umalis man, makakarating at makakauwi pa rin dahil nanahan na sa daluyan ng pagkilos sa kasaysayan ang katiyakang silang umalis ay makakarating at makakauwi.”

 

“May mga lungkot na hindi maiibsan at tumimo na sa iyong pagkatao. Hindi ibig sabihing may sumpa na at kakambal ang kalungkutan. Ang kalungkutang nanahan ay kalungkutang magpapaalala kung bakit saglit lang ang anumang ligaya, at kung bakit kahit saglit lang ito, masaya pa ring maging maligaya. Ito ang kalungkutang may ngiti kahit nalulungkot dahil tunay nitong nadadanas din naman ang maging maligaya.”

 

“Umiikot ang mundo sa araw, ang mga planeta sa araw. Ito ang nagtitiyak ng paglubog ng araw at pagsikat ng buwan mula sa kinatatayuan. Sa kalawakan, wala na ang katiyakan ng pagsikat at paglubog dahil iba na ang konfigurasyon ng araw, mundo, at mga planeta. Paano nawawala sa sarili? Hindi ba maaring mawala mula sa kinatatayuan na lamang? Mawawala pa ba ang matagal nang nawawala?”

 

“Walang pag-ibig kung nakakahon ang mga bagay-bagay; hindi ba dapat ang pag-ibig ay paglampas sa lahat ng nakasanayan, ang pagbubukas sa posibilidad, ang paghahanap ng mga posibilidad lampas sa pinagdaanan ng individual, lalo na ng individual sa kasalukuyan?”

 

“Ang pagsulat ay pag-alaala, at walang aalalahanin kung walang umaalis at walang dumarating.”

 

“Ang sandali na saktong pagkakataon matunghayan ang pagtatapo ng sandali at sarili ay sandali na sakto. Dahil sa takdang oras at lunan, sa takdang okasyon at selebrasyon, matatanaw ang kalawakan at ningning nito, walang kapantay kahit pa araw-araw itong maaring makita. Sa eksaktong sandali, wala nang dapat pang sabihin dahil eksakto na rin ang pag-ibig.”