Tinawag ang pangalan ni Juan Macario Buendia para umakyat sa entablado, at gamit ang natitirang lakas, pinilit nyang magmukhang kasing tuwa ng kanyang mga magulang.
Sa isang karaniwang nursing graduation ceremony nagsimula ang infamous na nobela ni Jacob Laneria, kung saan sabay lumutang ang tagumpay na makikita sa mga mata ng mga magulang at ligalig naman sa mga bata hingil sa kanilang kinabukasan. Sa tulong ng isang tiyahin, agad makakalabas ng bansa si Jun papuntang Canada at magsilbing nursing aid kay Ireneo de los Santos; isang Filipinong tumanda na sa labas, walang kamag-anak sa Canada at walang komunikasyon sa Pilipinas o saan mang panig ng mundo, dating guro, manunulat sa Ingles, at isang loyalista ng diktadura ni Ferdinand Marcos.
Sa araw-araw na pagsasama malalaman ni Jun ang kwento ng buhay ni Tatay Rene bago ito lubusang burahin ng dementia. Sentral sa kanilang diskurso ng paglimot at pag-alala ang paghanap ng isang nawawalang nobela ng matanda, Mga Alaala ng Isang Panahon, kung saan di umano binaliktad nya ang mga dating pananaw hingil man sa sining, pulitika, o nakaraan. Habang tinutukoy ni Jun kung ang libro ba ay aktwal o guni-guni lang, dadahin nila tayo sa panahon ng batas militar, sa sirkulo ng mga manunulat at intelekwal, sa mga palabas para sa mga nangungulilang OFWs sa Toronto, pabalik sa lupang tinubuan na patuloy na nagiging espasyo ng dahas, tago man o hayag.
Ang libro ni Laneria na nagsimula sa isang daang kopyang self-published na pinagpasapasahan, phinotocopy, pinirata sa Internet, at ngayon patuloy na pinagtatalunan, ay naglalayon na tukuyin kung ang paglimot ba, ng isang tao o isang bayan, ay isang biyaya or isang trahedya.
___________________________________________________________________________________________________________________
Samu’t saring reaksyon sa
Mga Alaala ng Isang Panahon
Lahat ng panahon, hindi lang panahon ni Marcos, ay mas maganda kesa sa panahon ngayon. Pinakita ni Laneria na ang pangungulila sa isang tiwasay na panahon sa nakaraan ay gawain ng isang talunan, duwag.
–Gabby Lacson, Remate
Si Tatay Rene ang epitome ng isang manunulat na piniling ipikit ang mga mata sa kanyang paligid at magpaanod ng kanyang cosmopolitan na mga fantasya, nagsulat sa banyagang wika para makipag-usap sa mundo, lumabas pa ng bansa para makipagsapalaran. Panandaliang nakahuli ng atensyon ang kanyang mga kwento tungkol sa barrio at tropiko, pero pagkatapos ng isang araw o dalawa, nabaon din sa limot. Kabilang sya sa isang kasaysayan ng mga manunulat kung saan ang isang henerasyon ay nangarap maging Ernest Hemingway, ang sumunod dito maging Gabriel Garcia Marquez, at sa kasalukayang ninanais maging Haruki Murakami. Tanong si Laneria, eh ano ngayon kung mabasa kayo ng mundo?
–Sonia Cervantes, Taliban
Kilala ko si Jacob Laneria. Hindi nya yan tunay na pangalan. At sumasangayon ako sa kanya na itago nalang ang katauhan. Lubhang maselan ang kanyang proyekto. Malaki ang panganib ng mga pumiling ihalungkat ang nakaraan na mapagkamalan na problema kesa maging tagabungad ng problema. Eh madalas pa naman mag-jaywalking tong si Jacob. Di pa sine-segregate ang basura. Mahirap nang paliitin ang debate ng nakaraan ng isang bayan sa mga gawi ng isang hamak na manunulat.
–Marcus Tengco, marcusteng.wordpress.com
Minsan pinost ni Jacob Laneria sa kanyang Facebook page na muling iimpreta ang Mga Alaala ng Isang Panahon. Magandang balita ito sa lahat ng gustong magkakopya at mabasa ito. Dagdag pa ni Laneria lalagyan daw ng reviews at blurbs ang unang bahagi, pero may twist. Dahil nga ang libro ay tungkol sa pagpuksa sa ugali ng nostalgia, sa umpisa pa lang, gusto na ipaalam ni Laneria na hindi lahat nagustohan ang libro nya. Hindi lang puro puri tulad ng iba. Dapat alam ng mambabasa ang pinapasok nya. Kukunin ko na ang pagkakataong ito para ilabas ang aking saloobin. Naniniwala ako na mahirap, kundi man mapanganib, ang proyekto ng pagsanib ng pulitika at panitikan, at madalas masalimuot ang resulta nito. Halimbawa dito ang nobelang ito ni Laneria. Maganda ang intensyon, matalas, engrande, pero mahina ang panulat. Ang resulta, propaganda. Ang tunay na panitikan ay ang nabubuklod sa mga tao hindi ang naggagatong ng away. Bibigyan ko ng anim na buwan hangang isang taon ang kasikatan ni Laneria, saka sya mababaon sa limot. O maalaala sa mga maling dahilan.
–Danika Francia, Philippine Free Press
Habang binabasa ito, umuusad din ang isang pelikula sa aking isipan. Humanap agad ako ng paraan para makausap si Jacob Laneria. Prinisinta ko ang aking mga ideya para sa posibleng pelikulang bersyon ng libro. Hindi sya pumayag.
–Lav Diaz, direktor
Hayaan nyo sana ako magbigay ng isang spoiler para sa mga hindi pa nakabasa, at dahilan na rin kung bakit kailangan nila itong basahin. Sa libro na ito nabuhay muli si Marcos! Literal na nabuhay, parang si Lazarus, sabay sira ang high tech nyang libingan sa Ilocos. Napaiyak si Imelda, nagpunyagi ang buong bayan, napakumot lang ang ulo ng mga militante. Naghanda ng isang piging, imbitado lahat ng VIP; mga haciendero, pulitiko, artista, pati mga ambassador at banyagang negosyante sa bansa. Pinaaalam sa buong mundo ang isang himala. Pagkakataon din ito para inanunsyo ang planong pagtakbo ni Marcos muli sa pagkapangulo. Sa engradeng pagdiriwang, habang kumakanta si Imelda, kinagat sya ni Makoy. Dito na nagsimula ang mini-zombie apocalypse. At nagpatayan at kainan ang lahat ng mga mayayaman at ‘importanteng’ tao kasama ang kanilang mga tagasuporta, lalo na yung mga masigasig mag-nostalgia trip sa Facebook. Hindi kumalat ang mga zombie. Sila-sila lang ang nagkainan at tahimik silang namatay. Natinginan ang mga natirang tao sa bayan. Ngayong wala na kukontra, binago ang dapat baguhin. Pinamigay ang lupa sa mga magsasaka, bumaba ang mga rebelde, tinangal ang mga base military ng mga Kano, siniguradong mabubuhay ng may dignidad ang bawat mamamayan. At sa wakas umunlad din ang Pilipinas. Hindi mabigyang hustisya ng buod ko ang talas at pilyo ng panulat ni Laneria na sadyang natatangi sa panitikan ng Pilipinas.
–Jan Alex Garcia, Hublas
Okay ‘to.
–Bob Ong
Sabi ng iba, ‘preachy’ ang librong ito. Ito din ang akala ko noong una. Pero napag-usapan namin sa isang klase ko ang nobela at sabi ng isang estudyante ko hindi daw ito ‘preachy’ kundi isang parody ng mga librong mistulang neutral pero mas ‘preachy’ pa kesa kay Laneria.
–Joseph Eclarino, propesor, UP Visayas Miag-ao
Ang buong libro ay karaniwang angst ng isang batang manunulat na hindi makuhang makapanalo ng Palanca. Maraming sako ng asin pa ang kakain mo Jacob.
–F. Sionil Jose, National Artist for Literature
Dinisenchant ng nobelang ito ang konsepto ng batas militar bilang isang madilim na parte ng kasaysayan. Parang bang naiintindihan ng lahat ang lahat na nangyayari. Pero noong panahon na yun, karamihan talaga ang naniwala dito. Yung mga nagsabi na, “Para din naman ito sa ikakabuti nating lahat” “Wala pa nga kinukontra na” “Wala kang dapat ikatakot kung wala ka namang masamang ginagawa” Ang mga salitang ito din ang umikot sa internet sa kasagsagan ng debate hingil sa cybercrime law. Paikot-ikot lang ba ang kasaysayan? Bakit ba kadalasan napakahirap ang tumingin sa hinaharap? May ilang sagot sa librong ito. Matipid sa salita si Laneria, pero hindi mekanikal ang tunog. May pagkakataong mabulaklakin din, pero hindi yung ililipad ka sa langit, ang tama lang para magawa mo ang susunod mong hininga.
–Hans Nakpil, Bulgar
Inapproach ko si Laneria para sa isang posibleng English translation ng nobela. Agad akong tinangihan. Sabi ko dapat tong mabasa ng mundo. Eh mag-aral sila ng Filipino, sagot nya.
–Victor Bernal, publisher
This is book is a desecration of a national hero, of my husband’s legacy! There is no art here.
–Imelda Marcos
May dalawang bahagi ang librong ito. Ang una, sa Canada, ay umiikot kay Jun at kanyang pakikipagsapalaran sa labas ng bansa, at ang dahan-dahan na pagbalikwas ng mga ekspektasyong sinubo sa kanya. Existential ang tono, halaw sa bildungsroman o coming of age ang porma. Ang ikalawa, sa Pilipinas, ay nakatuon sa lumalalang sakit ni Tatay Rene at ang paghanap nito ng kapayapaan bago mamatay. Malakas naman ang daloy ng repleksyon sa parteng ito, nagiging pilosopikal sa pinaka-sublime na parte. At ang talento ni Laneria ay lubos na lumitaw sa kung paano nya hinabi ang internal na pakikibaka ng dalawa sa iisang resolusyon. Isang resolusyon na para sa ating lahat.
–Roberto Javier, Philippine Daily Inquierer
Kung ayaw mo kay Marcos (o sa mga kamag-anak nito), gusto mo si Aquino (o ang mga kamag-anak nito). Nakakabahalang isipin na hindi mo kailangan maranasan ang batas militar para makisali sa debateng ito. Kung iisipin, kung susundan mo ang argument ng dalawang kampo, parang hindi lang nangyari ang dekadang yun. Heto si Laneria para ipaalala sa atin na nangyari nga iyon, at hindi pa ito natatapos. At tsaka si Aquino at Marcos ay dalawang magkaibang mukha lang sa iisang barya.
–Marcelo de Leon, Philippine Star
May nagpatayan dito sa baranggay namin sa isang beerhouse. Walang kumanta ng ‘My Way’. Ang pinag-awayan, ang libro ni Laneria. Ilang linggo ang nakaraan, may mga estudyanteng nag-outreach program dito. Ang isa sa kanila, subsob sa pagbabasa ng kopya nya ng Mga Alaala ng Isang Panahon. Tinanong ng isang tanod na tumulong sa kanila kung tungkol saan ang libro, pinaliwanag naman ng bata. Natunugan ng lalaki ang pamagat dahil na rin sa mga balita ng isang insidente ng pagsunog ng mga libro sa Maynila. Dahil ikalawang ulit na nya itong basahin, binigay ng estudyante ang kopya nya sa lalaki. Binasa, pinasa ang kopya. Pinasa at pinasa. Sabado ng gabi, inuman sa tabi ng merkado. Naging mainit ang pagtatalo. Dinidiin ng isa na mas maganda noong panahon ni Marcos (disiplinado ang mga tao, mas mura ang bigas, ikalawa ang Pinas sa Japan sa Asia hingil sa yaman, atbp.) at mahusay na natugunan ng tanod na nakabasa ng mga kontra-argumento. Napikon at wala nang maisagot, bumunot ng baril ang taga-suporta ni Marcos, at kinalabit ang gatilyo. Barbarismo ng masang dukha? Sumilip ka lang sa paligid at malalaman mong hindi ito natatanging kaso.
–Jessica Umali, ulila sa ama.
Totoo nga na marami pa rin ang hindi nagbago mula noong batas militar, pero marami pa rin ang pagbabago. Merong na tayong freedom of speech, democratic elections, at marami pa. Unti-unti, sa maliliit nating paraan, kaya nating baguhin ang ating kalagayan gamit ang proactive actions at dialogue sa tamang channels. Hindi lang puro reklamo. Isang bagay na kinukunsinte ng librong ito.
—Rappler.com
How dare him sabi na wala pinagkaiba si Mom and Dad kay Marcos! They gave their lives in service ng bawat Pilipino. I so hate you Jacob Laneria. I’ll pray for you na lang.
–Kris Aquino
Sabi ng iba, noong sinalin ni Agoncillo sa ‘Pilipinas’ ang ‘Katagalugan’ ni Bonifacio nagsimula ang mito ng isang nasyon na hindi naman umiiral. May katotoohan ang mga paratang na ito. Pero para lang sa pananaw, isang pananaw na namamayani sa institusyunal na antas, na ang kasaysayan ay patay na at isa lamang pinitensya ng pagmemorya ng mga pangalan, lugar, at araw. Kaya marami ang nagagalit, nababalisa sa isang nationalistang obra pareho ng Mga Alaala ng Isang Panahon. Hinihingi nito ang isang alien na gawain ng pagiging kritikal at tanggapin ang isang pundamental na katotohanan na kailangan ng mga tao ang isa’t isa kung gusto nilang makaligtas sa sari-saring mga delubyo, likas pero madalas gawang tao. Iba’t iba ang nakaraan, iisang hinaharap.
–Salvador Pineda, propesor at historyador, UP Diliman
Sa huli, habang iniintindi ni Jun ang katotohan hingil sa nawawalang nobela ni Tatay Rene, naalala ko ang eksena kung saan nabasa rin sa wakas ni Aureliano Babilonia na ang tagumpay at trahedya ng kanyang pamilya, ng buong Macondo, ay matagal na palang nakasulat. Malaki ang traces ng impluwensya ng libro ni Garcia Marquez kay Laneria. Pinagkaiba lang, maliban sa Marcos-zombie-dream/nightmare sequence, realista na si Laneria. Nagsimula sa wala, nagtapos sa wala. Ang wakas ay sya ring simula. Pagdating sa full circle na ito, saka lalabas ang panawagan ng libro, hamunin ang kasaysayang tila paikot-ikot. Hamunin ang mga kuro-kuro.
Hamunin ang mga alaala.
–Sofia Contreras, Manila Bulletin
__________________________________________________________________________________________________________________
Preface:
Aking mga Alaala sa Mga Alaala ng Isang Panahon
Umalis ako ng syudad ng Iloilo mga alas-tres papuntang Miag-ao, ma-init-init pa ang hapon. Pwede ko pa sana ipabukas ang pagbalik pero may bisita kami sa aming liblib na kampus. Hindi ko na pinalipas, matagal-tagal na rin ako hindi nakadalo ng isang writing workshop.
Sa bus may nakatabi akong lalaking tumatawa’t ngumingiti pa habang nagbabasa ng isang libro na mas malaki at makapal lang ng konti sa karaniwang romance pocketbook. Pasimple kong sinilip ang pamagat ng libro. Mga Alaala ng Isang Panahon. Nahuli nya ako at mabilis akong lumingon palayo, tumingin sa harap ng bus.
Nabasa mo na to? Tanong nya sabay abot ng libro.
Hindi pa, sabi ko. Para mabawasan ang pagka-awkward, tinanong ko kung maganda ba. Pinagmasdan ko muna ang itim na cover ng libro. Saka ko kinuha at binuksan.
Ewan. Sabi ng iba, sabi ng iba hindi rin.
Ano naman sa opinyon mo?
Hindi gaanong valid ang opinyon ko. Ako ang sumulat ng librong yan.
Nalito ako. Talaga?
Oo. Natatawa nga ako eh. Ang papangit ng ibang parte, ang ilang parte naman gusto ko nalang punitin.
Hindi ko alam kung ano ang sasabihin.
Actually, tuloy nya, ni-review ko na to. Na-publish pa nga eh.
Nireview mo sarili mong libro?
Oo naman. Blangko lang mukha ko. Hindi ka mabubuhay kung writer ka lang. Dapat critic ka rin, o journalist, o teacher, o speechwriter, o ewan. Isa pa, isang barkada rin lang naman mga manunulat sa Pinas. Madaling malunod ang isang batang manunulat sa komunidad na ito. Sila sila din ang mga editor, guro, judge sa contest, speaker sa workshop. Kung hindi ka pang-Palanca, pang-Liwayway ka. Alam mo ba ang tungkol doon?
Saka nya pinaliwanag sa akin. Sunod nyang ikinuwento na may iba’t ibang dahilan kung bakit nagbabasa ang tao, at lohikal na may iba’t ibang dahilan din bakit nagsusulat ang tao. Ang problema, ang ikalawang tanong lang ang sinusubukan sagutin ng isang manunulat at kinakalimutan na ang nauna. Kukonti nga lang sila, madalas pa ang bangayan. Mga manunulat na nagugutom sa isang lipunan na nagugutom at walang pambili ng libro.
Lalo lang ako nasabik sa writing workshop na dadatnan ko sa Miag-ao. Tinanong ko sya kung ano dapat ang gawin ng isang manunulat. Sabi nya, lumipad nang hindi umaalis sa lupa.
Minsan nabasa ko ang isang edition ng mga kwento ni Lu Xun, tuloy nya, isang haligi ng modernong panitikan ng Tsina, at masugid na tagasuporta ni Mao. May introduction ni Ha Jin, isang Tsino pero sa America na tumira pagkatapos ng masaker naganap sa Tiananmen Square, at nagsusulat sa Ingles tungkol sa Tsina. Nilait ba naman ang buhay at obra ni Lu Xun! Hindi masyadong maganda ang obra at konti lang kasi masyadong nagbabad sa pulitika, inaksaya lang daw ang panahon sa pagsulat ng mga pulitikal na komentaryo na hindi naman daw ‘timeless’. Matatawa ka lang sa mga kontradiksyon sa pinagsasabi ni Ha Jin. Sa pag-atake sa pulitika ni Lu Xun, pinalitaw rin nya ang pulitika nya. Saan na napunta ang letseng universality nya? Ha ha ha! Pero maganda pa rin yung intro nya kasi mauudyok ka talaga pumanig sa isang kampo. Para kanino ka nagsusulat? Sa panahon ng krisis, maliit ang halaga ng pino at porma.
Noong nabalitaan kong sinunog ng isang grupo ang ilang kopya ng libro sa isang demonstrasyon, naalala kong ang mga panahon na nagkausap kami ni Jacob Laneria. Maniwala kayo, hindi sya natatakot o nagsisisi sa mga pinagsusulat nya. Sawang-sawa na sya sa Pilipinong masayahin, mapagtiis, mapagdasal. Wala namang nangyayari. Bigyan naman ng pagkakataon ang Pilipinong galit, matapang, kayang pamahalaan ang sarili at kolektibong kapalaran.
Sabi pa nya, ilalagay nya ang blurb nya tungkol sa sarili nyang libro sa susunod na maimprenta ito ulit. Sabi nya, kung sipagin ako, masulat din tungkol sa libro. Baka din masali. Maya’t maya pa, bumaba na sya sa bus. Hindi ko na matandaan kung saan banda, sinimulan ko nang basahin ang libro at agad akong nalulong dito.
Halos isang oras din ang hinintay ko bago magsimula ang workshop, tumambay ako sa parang park malapit sa admin building para siguradong walang dadaan na kakilala. Walang istorbo. Marami nga lang lamok. Bakit kasi alas-singko pa ng hapon ang schedule. Dumidilim na at walang tao ang mga bulwagan ng College of Arts and Sciences. Pumasok ako sa AVR sa basement. Nakaandar ang aircon. Konti lang ang mga estudyante. Tahimik. Mga ka-kurso ko din sa B.A. Literature ang karamihan. Mga pamilyar na mukha ang iba. Nagtatanong saan ako galing. Kumpleto din ang faculty ng humanities department. Napatigil ako nang makitang handa na ang bisita sa harap. Doon din banda ang may bakanteng upuan. Nakipangsiksikan muna ako, tumingin sa dinadaanan at iniisip na hindi sana ako masyadong pinapansin ng bisita. Puti na ang buhok ng makata. Retired na pero maaliwalas pa rin ang mukha. Naka-puting polo at maong na pantalon. May salamin pero hindi sinusuot, nakakwintas. Katamtaman ang tangkad, medyo malaki ang tyan. Mga sampung minuto bago magsimula, kinausap nya mga estudyanteng kanina pang nakatingin lang sa kanya. Ilonggo ba kayo lahat dito? Sino-sino ang binabasa nyo? Ano wika kayo nagsusulat? May sumagot na Ingles. Alam nyo, sagot ng speaker, para malaman talaga paano magsulat ng Ingles, kailangan nyong basahin at pag-aralan ang buong kasaysayan ng panitikang Ingles. Kaya nyo ba yun? Baka Shakespeare pa lang ayaw nyo na? Ha ha ha.
Nagsimula na.
Introduction of the speaker. Taga-Leyte, retired na professor, sumusulat sa dalawang wika. Isang libro ang mga tulang Waray, pitong libro ng mga tulang Ingles. Pinanganak sa Iloilo, taga-Pavia ang nanay. Huminga ako ng malalim. Sana hindi ang tula ko ang unang isasalang. Karaniwang takbo ng workshop. Konting lecture kuno. Tsaka ang madalas madugong paggisa sa mga obra. Ang pinadala kong tula ay tungkol sa isang lider magsasaka na pinatay sa harap ng palengke namin, komentaryo talaga. Masaya to mamya, double-trouble. Siguradong puro mga tula ng pag-ibig at kasawian ang pinadala ng iba. Nagsalita na ang bisita.
Disappointed daw sya.
Hilaw na hilaw ang mga tulang pinadala namin. Hindi pa kami handa sa isang writing course kaya naghanda nalang sya ng isang reading course. Wala kaming kapit sa wika at porma. Sa madaling salita, sa tradisyon ng panulaan.
Pinamigay ang handouts. May mga lumang kanta/tulang Hiligaynon. Pinakanta. Pinabasa. Pinabilang ng syllables.
Pinahanap ng mga tugma.
Isang tula ni e.e. cummings. onetwothreefourfive pigeonsjustlikethat.
Jesus.
Tanungan. Bakit ganyan? Bakit ganyan ang pagkasulat? Ano ibig sabihin nito? Ano ang epekto? Pinagalitan ang isang kasama ko.
Over-reading daw.
Tumawa ako pero mahina lang.
Tuloy ang pasyon.
Wala nang oras. Gabi na sa labas, kami nalang natitirang taong sa gusali. Binasa nya ang isang tula nya tungkol sa pinsala ni Bagyong Yolanda sa Tacloban. Tahimik. Madamdamin ang pagbasa. Binaba ang papel, tumingin sya sa amin. Tapos na pala. Palakpakan. Huling payo: gusto nyong sumulat? Matuto munang magbasa.
Palakpakan.
May pahabol. Alamin ang tradisyon na pinagmulan. At para na rin may bumili ng mga libro namin. Tawanan.
Tumawa ako pero mahina lang.
Melvin Hernandez,
Unang nalathala sa BUSAY,
opisyal na literary folio ng College of Arts and Sciences,
UP Visayas Miag-ao
___________________________________________________________________________________________________________________
Para sa mga nabura
Sa mga alaala
Ng iba’t ibang panahon
___________________________________________________________________________________________________________________
Always historicize!
Fredric Jameson
___________________________________________________________________________________________________________________
I
Tinawag ang pangalan ni Juan Macario Buendia para umakyat sa entablado, at gamit ang natitirang lakas, pinilit nyang magmukhang kasing tuwa ng kanyang mga magulang.
Jacob Laneria 