Inuman

Nagulat ako nang si Papa mismo ang nangyaya na dumaan sa WindJammer, ang bar sa harap ng apartment namin. Nabangit lang ni Kuya Carlos na hindi pa siya nakainom sa labas simula nang dumating siya dito. Nag-exit na kami sa Appleby Line mula sa QEW, halos wala nang sasakyan sa madaling araw. “Sige na nga!” sigaw ni Kuya Carlos mula sa manibela, “Hindi naman tayo magpapakalasing.”

“Hindi naman siguro tayo sisitahin ng lispu, sa tapat lang ng plaza bahay natin,” biro ni Papa. Saka ko lang naisip na ito ang unang beses na magkasama kami iinom.  Nag-park si Kuya Carlos sa tapat mismo ng bar, may ilang sasakyan at motor din. Pagbaba sa van, tahimik ang malawak na carpark, iniilawan ng matataas na poste. Sarado at madidilim na ang harap ng Food Basics, Shoppers, at Tim Hortons. Suot-suot pa namin ang mga overalls namin. Binuksan ko lang ang zipper ng sa akin hangang sa dibdib para mas makahinga.

Pagpasok namin tinanong namin agad anong oras ang last call. Nakahabol daw kami, ala una sila nagsasara. Konti lang ang tao, maliit na grupo din tulad namin. May bandang tumutugtog sa maliit na stage. May mga bakante sanang booth pero masyadong malapit sa stage. Umupo nalang kami sa isang high table na saktong may tatlong upuan. Hindi ako kumportable sa suot pero pinabayaan ko na.

“Ok din dito ah,” sabi ni Papa.

“Baka pagod ka na Jacob ha,” tanong ni Kuya Carlos sakin. Tapos na naman ang isang rotation ng panghapon na shift. Off namin bukas. Sa Huwebes, alas sais ng umaga ulit pasok namin. “Okay lang kuya, di naman ako natutulog agad pagdating sa apartment,” sagot ko.

“Ako nga din, baliktad na oras mo eh. Pagod ako pagkatapos magtrabaho pero kapag nakaligo ka na, iba na. Nanonood pa ako ng Walking Dead eh.” Tawanan. “Alam mo ba ‘yun Kuya?”

“Ah hindi ako nanonood niyan,” sabi ni Papa. “Pero hindi ko rin namamalayan alas dos na pala, kaka-Facebook lang ‘yan.”

“Isa pa ‘yang FB na ‘yan.” Lumapit ang waitress sa amin. Hindi kami nakasagot agad kung anong beer gusto namin. Wala akong maalala na brand. Mabilis na nagmungkahi si Kuya Carlos ng Molson Canadian. Umoo kami, kahit ano. “Sa totoo lang hindi ko pa natikman yun pero subukan natin,” sabi ni Kuya Carlos pag-alis ng waitress.

“Sige nga,” sabi ni Papa. “Matagal na ako hindi nagbi-beer.”

Sinubukan kong kilalanin ang kinakanta pero hindi ko magawa. Konti lang ang mga tao pero buong atensyon sa banda. Parehong mga taga-Burlington din malamang ang nagtatanghal at ang nanonood. Dumating ang inorder namin, at tinikman ko agad. Malamig, at hindi masyadong matapang. Matagal na rin akong hindi nakainom.

“Nakatabi niyo ba si Janet kanina?” kuwento ni Kuya Carlos. “Langhiya pogi na tawag sa akin. Si Kuya Ely siguro nagturo doon. Pogi, faster! Pogi, help me! Langhiya, hinahabol mo na nga ang linya, tawang tawa pa ako sa kanya.”

“Ako yata tinawag din akong pogi noon,” dagdag ni Papa. “Si Miguel naman, Pacquiao tawag sa akin.”

“Eh lahat ng naman ng Pinoy Pacquiao tawag ng isang ‘yun.”

“Nalito pa ako nang una kami magkita,” kuwento ko. “Unang tanong niya sa akin, are you Pacquiao? Sabay boksing sa hangin. Sabi ko no, hindi ako masyadong mahilig sa boksing. Akala ko kasama kayo ni Carlos, tanong niya. Sabi ko oo, isang apartment lang kami. Edi Pacquiao ka rin. Nalito na ako. Ako, tuloy niya, taga-Mexico ako pero idol ko si Pacquiao. Saka ko lang na intindihan.” Tawanan. “Parang sira ulo lang ‘yun pero maganda kasama sa trabaho ‘yun.” sabi ni Kuya Carlos. “Production din kasi ‘yun dati tapos inapplyan lang ang mag-folk lift.”

“Oo nga,” sabi ni Papa. “‘Yung puting folk lift operator parang wala pakialam sa iyo.”

“Si Brent, ‘yung bata. Mabait din ‘yun, mukhang suplado lang.” paliwanag ni Kuya Carlos. “Bago pa kasi kayo.”

“Ako nakausap ko ‘yun, okay naman.” sabi ko.

“Alam mo dati sa barko,” simula ni Kuya Carlos. “Ingat na ingat kami magturo ng Tagalog sa mga kasamang hindi Pinoy. Pero marami kaming kasama na grabe din mang-alaska ng ibang lahi. ‘Yung kinukuha talaga ang tono. Kamusta ka na mate, kain ka na mate, natatae ako mate. Eh yung mga Australian game na game din ‘yan sa kalokohan. Gustong matuto ng mga ‘yun, lalo na mga mura. Ayaw mapag-iwanan sa mga biroan. Minsan tatanungin kung ano yung bwiset or tangina. Sabihan namin, wala expression lang ‘yun sa Tagalog. Kasi kung malaman nila, hangang sa pagtulog mo, tangina pa rin maririnig mo.”

“Totoo ‘yan,” sangayon ni Papa. “Minsan nga kung pwede lang ayoko kumausap sa hindi Pinoy eh. Nang sa Saudi ako, grupo grupo din kami. Iba mga Pinoy, mga Indian o Pakistani, mga puti naman mga bisor. Halos walang pakialaman.”

“Namamasyal din ba kayo doon Kuya?”

“Minsan, pero boring din. Maganda pa mga mall sa Pinas. Bili lang siguro ng pagkain o pasalubong bago umuwi. Isang beses, naghapunan kami sa labas para maiba naman. Pambihira, nakalimutan yata namin na oras ng dasal ang alas otso, sana inagahan namin ang dating. Sa gitna kami ng pagkain tapos gulat nalang kami nang sinabihan kami na pakibilisan daw ang pagkain, magsasara na para makahabol sila ng evening prayer. Edi binilisan din namin!” Namula na si Papa sa kakatawa. “Pagkatapos noon, sabi ko, magluto nalang tayo sa dorm! Wag na wag na tayo kakain sa labas!” Tawanan.

“Ibang kase, alangan naman umalma ka,” sabi ni Kuya Carlos. “Eh kayo ‘yung dayo doon.”

“Tama, ayaw mo ng gulo sa lugar na ‘yun. Daming Pinoy nakukulong doon, bitay pa nga eh.”

“Narinig ko rin mga kuwento tulad niyan.”

Sandali kaming natahimik, tuloy lang tugtog ng banda.

“Pero kumpara dito,” tuloy ni Papa, “Mas magaan trabaho doon. Wala nang naghahabol sa linya doon. Automatic na lahat. Computer lang harap ko buong araw. Gulat ako pagpasok ko sa Ippolito, sabi ko ang luluma ng mga makinang ‘to ah.”

“Oo, mga kasama natin babae diyan na tumanda.” kuwento ni Kuya Carlos. “Unang trabaho nila pagdating galing Portugal. Hindi na sila umalis. Maintenance lang talaga sa mga makina. Ayaw nga tayong turuan paano gumamit eh, ang simple-simple lang naman ng controls ng mga ‘yun.”

“Alam din nila siguro na edukado mga Pinoy, mabilis palitan ang mga operator.”

“Oo nga eh.” Napatingin si Kuya Carlos sa bote ko. “Gusto niyo pa? Ikaw Kuya?”

Sabi ko okay na ako. Isa pa daw sabi ni Papa. Tinawag ang waitress kung pwede pa. Pinagbigyan kami. Sabi ni Papa sagot naman namin ang round na ‘to. Nilabas ko agad ang wallet para tignan ilan ang cash na dala ko. Pero mas mabilis si Kuya Carlos, umalis agad ang waitress pagkakuha ng pera. Bumalik dala ang tatlong bote.   

“Buti nalang pwede tayo mag-relax pagkatapos ng shift dito,” sabi ni Kuya Carlos pagkatapos simulan ang bagong dating na bote. “Bawal doon diba?”

“Bawal pero pwedeng patago, sa kwarto lang. Pero dahil black market, mas mahal.”

“Parang kasing mahal na dito,” sabi ko.

Natawa si Kuya Cris, “Oo, laki kasi ng buwis dito.”

“Tuloy na rin yata sin tax sa atin Kuya.”

“Talaga? Pambihira, edi parang hindi na rin sulit kung hintayin mo pang makauwi para magpakalasing sa atin.”

“Bwisit na gobyerno ‘yan. Pati alak titirahin nila” komento ni Papa.

“Oo, hindi naman bumabalik sa tao ang buwis,” sagot ni Kuya Carlos.

“Pero iba pa rin talaga makipag-inuman doon sa atin.”

“Totoo ‘yan. Masaya talaga doon.”

Hindi mahirap makita ang ngiti nilang dalawa sa dilim.

“Nang binata ako,” kuwento ni Papa. “Halos kada-off, kahit isang bote lang pagkatapos ng opisina, sapat na. Dito papatayin yata tayo sa trabaho.”

“Sa totoo lang, magaan naman eh,” sabi ni Kuya Carlos. “Kaya nga puro mga matatandang babae kasamahan natin. Siyempre, meron talagang mabibigat na gagawin diyan, kahit konti lang. Alangan naman umayaw ka, kaya nga may lalaki sa shift para sa mabibigat na gawain.”

“‘Yan din iniisip ko,” sabi ni Papa. “Marami kaya sa mga Portuguese na ‘yun mas matanda pa sa akin. Bibilis gumalaw. Hiya ka rin naman magreklamo.” Bigla siyang may naalala, nagsimula agad magkuwento. “Minsan tumawid kami sa Bacolod para sa isang conference at site visit. Dalawang araw lang naman. Pagkatapos palang ng unang araw, lumabas kami agad. Palihim lang sa boss namin. Pagdating ba naman sa bar, nauna pa siya sa amin, kasama din ang mga bisor ng ibang branch. Kinabahan kami. Kita niya kami pumasok at inunahan na, ‘walang magsusumbong sa HR ha.’ Tawanan kami.”

 Si Kuya Carlos naman nagkuwento sa mga kalokohan na pinaggagawa nila nang minsan sila bumaba sa Rio de Janeiro. Tahimik lang ako, at pagod na rin. Ito ang unang pakakataon na nakita ko si Papa na ganito ka masayahin. Buong araw ito nakasimangot sa trabaho, kahit break. Alak lang pala ang sagot. Tumatama na rin ng konti sa akin ang Molson pagkatapos kong maubos ang ikawalang bote. Hindi ko alam kung bakit pero bigla ko naalala ang isang klase ko noong kolehiyo. Pinag-uusapan namin ang kuwentong My Father Goes To Court ni Bulosan. Sabi ng prof ko, alam niyo isa itong bihirang pagkakataon na nakakatawa ang obra ni Bulosan. Kasi ‘yung mga kuwento niya sa America, manlulumo ka nalang. Sa lahat ng pinag-aralan kong panitikan na nakasulat sa Ingles, na madalas gawa ng manunulat na nanirahan sa labas, halos walang hindi malungkot. May isang kuwento si Bienvenido Santos, hindi ‘yung The Day The Dancers Came. Kalimutan ko ang pamagat, dyosko ang ikuwentong ‘yun. Basta may Pinoy na puti yung napangasawa. Nangangaliwa, alam din naman ng lalaki pero takot siyang komprontahin ang babae. Bale naghihitay lang siya sa labas ng apartment hangang makalabas ang kung sino mang lalaki. Minsan nakikitulog siya sa ibang kaibigan niya sa building. Noong Christmas Eve, bumisita ang kaibigan niya sa apartment niya and hinintay siya mula sa trabaho. Nakapaghapunan na siya at nakilaro sa mga bata, wala pa rin ang kaibigan niya. Gumagabi na rin at kailangan niya nang umuwi. Laking gulat niya, paglabas niya nakita ang kaibigan na nakaupo lang sa hagdan, sa lamig. Grabe, inakala pa niyang pati ‘yung kaibigan niya niloloko siya. Isipin mo ‘yun. Halos lahat ng mga kuwento, iba’t ibang uri ng lungkot lang ang sinasalaysay ng buhay sa labas ng bansa. Bakit kaya ganyan, tanong ng prof ko. Bakit din, tanong ko naman sa sarili ko, mailap ang mga ganitong sandali ng inuman sa mga pahina ng panitikan.

Nagligpit na ang banda, pagkatapos ang masigabong palakpakan. Binuksan na ang ilang ilaw, at dahan-dahan na rin nagsi-uwi ang mga tao. Nagpasalamat kami at bumalik sa van, sinumulan ang maikling byahe papuntang apartment. Sa harap na kami ng gate ng basement parking nang tinuro ni Kuya Carlos kung saan madalas nakapwesto ang sasakyan ng pulis sa harap ng apartment. Buti wala sa gabing iyon. Bitbit na mga gamit namin, nakaramdam na ako ng antok papunta sa elevator, pero tuloy pa rin ang kuwentuhan ni Kuya Carlos at Papa. Maluwag naman ang elevator pero mas malakas at malinaw na ngayon ang mga kuwento at tawa nila. Pinindot ko ang 7^th floor, si Kuya Carlos naman ang 9^th floor. “Ang pinakamalala sa trabahong ‘to ang paggising ng alas kwarto ng umaga,” kuwento ni Papa nang simulang umakyat ang elevator. “Parang bumalik lang ako sa pagtitimpla ng gatas ng mga anak ko.” Tumawa si Kuya Carlos pero sa tingin ko hindi ‘yun biro, saka tumigil sa palapag namin at bumukas ang pinto.  

Harap ng Windjammer, mula sa kanilang Facebook Page.

Banyo

Umiihi na ako nang pumasok si James. Unti-unting lumuwag ang mga naninigas kong mga braso, at naramdaman ko ulit ang manhid kong mukha. Maliwanag ang puting banyong walang bintana at mahinang ingay lang ng exhaust ang maririnig. Mas matangkad kesa sa akin si James, puti na ang buhok ilang dekada na raw production engineer ng planta. Ginamit niya ang urinal sa tabi ko. Naka-polo at neck-tie siya sa loob ng isang manipis na itim na jacket. Parati niya akong binabati, mabait daw siya sa mga bagohan. Kinamumuhian naman ng mga lead hand, madalas pati ng mga shift supervisor, dahil sa mga panuto niya paano maging mas efficient ang takbo ng planta. Saka lang siya nagsalita nang palayo na ako sa urinal at lumapit sa lababo, “Musta ng floor ngayon Jacob?” Salamat at may maligamgam na tubig sa gripo, tinitignan ko siya mula sa malapad na salamin, “Grabe ang lamig.” Hindi ko namalayan lumipad na ang isip ko at kaswal na digdagan pa, “Kulang ang dalawang gloves sa kamay.” Patapos na ako nang nagulat na buwelo si James, malakas ang boses, “Alam mo naman kung bakit malamig diba? Ngayon na umiinit na, kailangan tapatan natin ng lamig sa loob para manatiling fresh ang product natin. It’s just the scientific thing to do.” Magdadalawang buwan na ako pumapasok dito. Alam ko rin naman lahat ng ito. Hindi ko alam ano ang isasagot, nakatingin lang ako sa kanya, may munting ngisi sa mukha. “Of course,” sabi ko habang pinunas ko ang mga kamay sa overalls. Lumabas din ako agad, dumiretso sa hallway pabalik sa production. Hindi na nagpaalam si James. Sinuot ko ulit ang lab na sinisipan na rin ng lamig, binalik ang hair net, namamasa na rin ang wool gloves tulad sa midyas ko. Di bale na, tanghalian naman maya-maya. Bilis nalang ‘yan. Sabay ang sampal ng lamig at ingay pagbukas ko ng pinto. Diretso sa workstation, may iba pang gustong magbanyo rin. Madali lang ang pagbalik sa ritmo ng paglatag ng plastic tray na binubuhusan ng salad mix, inisip ko na kailangan ko pa yata ng practice sa small talk.

Mahirap Masukat Ang Saklaw Ng Isang Ama

Ang This Is How You Lose Her ni Junot Diaz ang unang libro natapos kong basahin sa lunchroom ng pinagtatrabahuan ko. Nakaupo na ako sa lobby ng apartment at nakapagbasa pa ng ilang pahina, nang mapansin ko na tumigil na sa harap ang itim na CRV ni Ta Nieves. Nabilis kong nilagay sa knapsack ang libro habang tumatayo. “Sapat ba ‘yang layers mo?” bati ni niya sa akin pagbukas ko sa pinto ng sasakyan. Umupo ako sa front seat at nilagay ang bag sa paanan ko.

“Oo naman. Hindi naman masyadong malamig,” kalmado kong sagot. Suot pa ni Ta Nieves ang winter coat niya. Kung iisipin hindi naman ako mangangahas na mag-isang patong lang ng jacket kung sasakay ako sa bus.

“Ikaw bahala.” Lumabas ang sasakyan sa Lakeshore Road papuntang Burloak Drive, ang rutang pinili niya. Hindi ako dati nagbabaon ng libro kapag papasok sa trabaho. Madalas maingay sa warehouse o factory, na umaabot sa break room. O pwede rin maingay mismo ang mga kasama ko. Bihira ako makipagkwentuhan at cellphone lang kaharap ko parati. Ginawa kong eksepsyon ang mga kuwento ni Diaz.

“Okay naman ba ang evening shift?” tanong ni Ta Nieves.

“Oo mas gusto ko nga Ta eh. Ayokong gumising nang maaga.”

“Basta malapit lang sa hours ko, pwede kitang ihatid at isundo.”

Ang evening shift sa Pharmetics ay 3:15 ng hapon hangang 11:30 ng gabi. Halos parehong oras sa pasok ni Ta Nieves. Hinahatid niya ako sa Harvester Road bago pumunta sa nursing home na pinagtatrabahuan niya sa downtown Oakville. Medyo malayo kaya dapat maaga kami aalis, 2:20 palang diyan na siya sa harap ng apartment. Una siyang natatapos ng alas onse at sakto lang pagbalik niya sa harap ng warehouse, maya-maya lalabas na din ako. Isang linggo na rin ako pumapasok sa ganitong shift, na ayaw ng karamihan sa mga empleyado. Inuubos nga nito ang panahon mo para sa pamilya. Hindi naman ‘yun problema sa akin. Alas dos imedya palang nasa lunch room na ako. Dumadaan muna ako sa change room; pinapalitan ang suot na sapatos para sa sanitized na work boots, na iniiwan. Tinitiklop ko rin ang jacket ko at nilalagay sa bag. Saka ilalagay ang bag, kung saan din ang baon ko, sa isang stainless steel na rack sa dulo ng break room malapit sa lababo, ref, at microwave. Umuupo rin ako sa mesang pinakamalapit dito. Nakapwesto na ako nang alas dos imedya, 3:10 pa dumadating ang ibang ka-shift ko at naghahanda para pumunta sa mga work station Apatnapung minuto din na katahimikan ‘yun.

“Mas relax din ang ang shift paggabi,” sabi ko kay Tita habang naghihintay sa stoplight sa intersection ng Burloak Drive at New Street. “Walang mga bisor eh.”

“Sinabi mo pa. Dagdag na sakit sa ulo lang mga ‘yan. Ang simpleng trabaho nagiging mahirap. Hindi naman mabigat dyan sa inyo?”

“Hindi naman Ta, mabilisan nga lang ang takbo ng linya. Pero okay lang. May work station pa ngang naka-upo ka eh.”

“Mabuti naman pala. Eh yung teaching job wala pa rin?”

“Wala eh, pero malapit na spring. Baka mag-hiring na ulit ang private schools. Luluwas na ang mga foreign students paputang Canada.”

“Okay ‘yan. Ang pinasukan mo last year, hindi ba tumawag ulit?”

“Wala eh. Peak season din ‘yun noong kihuna nila ako.”

“Ilang buwan ba ‘yung sa Toronto ka?”

“Tatlong linggo lang ‘yun Ta.”

“Hirap naman niyan,” natahimik siya, timigil din kami para hintayin dumaan ang GO train mula sa Appleby Station. Hindi mo masyado marinig ang ingay nito sa loob ng sasakyan. “Pero apply lang nang apply. Si Papa mo, ayaw dyan sa trabaho mo? Sana niyaya mo.” Umalsa na ulit ang crossing gate arm, at tumuloy kami.

Interesante pa kung paano ko nakuha ang kopya ko ng libro ni Diaz. College palang ako marami na ang rerekomenda sa libro niyang The Brief Wondrous Life of Oscar Wao. Dapat nga mas na-enganyo ako kasi hayag ang tribute kay Hemingway sa pamagat palang, pero na mahalan ako masyado sa presyo sa National Bookstore, kung may maabutan man akong kopya. Kailan man hindi ko rin na tiyempohan sa Booksale. Sa garbage room ng apartment, may maliit na shelf katabi ang mga recycling bins. Parang free library ito ng building. Karamihan ang mga iniiwan dito ay yung mga kinukonsumo nang mabilisan ng mga tao; romance novels, commercial fiction, o di kaya mga pinaglumaan nang mga encyclopedia or children’s books. Pag sobrang tagal na sa shelf, sinasama na para i-recycle. Dito ko nakita ang hardbound na kopya ng mga kuwento ni diaz. Discarded library copy pa, may sticker ng bar code sa harap at may iba pang marka. Sinubukan kong tangalin ang stickers. Humapdi lang mga kuko ko, pero lalo lang yata dumumi ang anyo ng cover dahil sa ginawa ko.

“Ewan doon,” sabi ko habang paliko kami sa Harvester. “Agency ako dito eh. Sinabihan ko magapply din pero wala rin. Malayo daw ang opisina.”

“Saan ba ‘yan ‘yung agency mo ngayon?”

“Sa Stoney Creek pa, malapit kita Ta Ping.”

“Malayo nga ah. Sabihan mo siya i-drive ko kayo.”

“Bangitin ko sa kanya Ta.” Kumanan kami sa Gateway Drive, at tumigil sa ikalawang gusali mula sa Harvester. Naghanda akong bumaba.

“Ano naman ginagawa niya doon sa inyo?” tanong ni Ta

“Doon lang sa bahay. Nood ng TV, luto, linis. Malapit na yatang maubos ang EI  niya.”

“Oo six months lang ‘yang unemployment benefit.”

“Ewan ko doon Ta.” Sinuot ko ang bag, nagpasalamat at nagpaalam. Pumunta ako sa employee’s entrance, sabik magbasa ulit. Isa pang dahilan bakit ganado ako magbasa ay dahil may nalalapit na book launch si Junot Diaz sa Toronto. Matagal pa naman, mga dalawang linggo, pero Biyernes ng gabi. Lampas kalahati na ako ng libro, at sa ganda ng takbo ng mga kuwento mukhang mapapa-absent ako para makita si Diaz sa personal. Ang pamagat ng koleksyon ay galing sa kuwentong ‘Alma’. Tungkol ito sa manunulat na sinusulat ang mga kalokohan niya sa isang journal. Nabasa ng kinakasama niyang si Alma, ang palusot ba naman na ginamit ay draft daw ng isang nobela ito at hindi personal na diary. Lakas tawa ako. Ang kuwentong ‘The Sun, The Moon, The Stars’ naman, tungkol sa magkasintahan na nagbakasyon sa Santo Domingo para ayusin ang kanilang pagsasama, ay mga linya tulad ng “Ang half-life ng pag-ibig ay habangbuhay.” at “Kapag maalala mo ang simula, ito na rin ang hudyat ng katapusan.” Ito ang mga tumatatak sa maraming mambabasa. Aakalain mo talagang koleksyon lamang ng mga kuwentong pag-ibig at kasawian ang libro, na nakasulat sa prosang pilyo at prangka. May pagkabulgar din ang persona ni Diaz na si Yunior, malambing na pagkabastos. Marami ang umalma pero bukas na lihim din naman umano ang pagkamacho ng kulturang Caribbean. Napansin ko rin ito sa mga obra ni Yoss at Jacques Roumain halimbawa.

Alas tres na ayon sa digital clock nang matapos ko ang huling kuwento. Mailan-ilan na rin kami ang naghihintay sa break room. Tinitigan ko lang ang libro sa mesa. Maya-maya pa maririnig mo na ang pang-umaga na shift palabas sa production, nagtatawanan at may ginhawa sa mga boses. Tapos na naman isang araw ng paggawa. Binalik ko ang libro sa bag, at nilabas ang safety goggles ko. Pinatong ko lang muna ang sa ulo ko habang papunta sa changing room para kumuha ng malinis na lab coat, hair net, at pares ng gloves. Handa na ako sa hallway at naghihintay sa pagtunog bell, habang binabati kami ng mga galing sa patapos na shift. Ngumingiti rin ako pero lumilipad ang isip ko.     

Ang kwento ‘Otravida, Otravez’ ay natatangi dahil ito lang ang hindi direktang tungkol kay Yunior. Si Samantha ay isang babaeng bagong dating din sa Amerika mula Dominican Republic, at tatrabaho sa isang laundromat. Dito kasama niya ang nanay ni Yunior, na naging saksi sa hirap at lumbay ng isang tao na hindi pa sanay sa trabaho, at lamig ng panahon. “Magiging madali ba? Rinig kong tanong niya sa iba. Lalala lang, sabi nila. Hintayin mo ang freezing rain. Tumingin siya sa akin, may kalahating ngiti, nangangamba.” Hindi ko mapaliwanag bakit tumagos sa akin ang eksenang ‘yun. Nagsimula na kami at natoka ako sa dulo ng linya, taga-kahon ng gamot. Malayo ang workstation na ito sa iba, pero ito ang paborito ko. Iniisip ko ang unang danas ko sa freezing rain.

Sa ‘Invierno’ naman sinalaysay ang karanasan ni Yunior nang sumonod silang buong pamilya sa America, kung saan nagtatrabaho ang tatay niya sa nakalipas na limang taon. Maliit pa lang siya sa kuwento, at hindi mapagtanto na babaguhin ng isang halos estranghero ang buhay nila. “Ibang tatay ang inaasahan ko, yung pitong talampakan ang tangkad at kayang bilhin ang buong baryo namin, pero ang dumating ay katamtaman lang ang taas, na meron ring karaniwang mukha. Dumating siya sa bahay namin sa Santo Domingo sakay ang lumang taxi at ang mga dala niyang pasalubong may maliliit na bagay–mga laruang baril at turumpo–na hindi na angkop sa edad namin. Hindi ko alam paano siya mabatid. Mahirap masukat ang saklaw ng isang ama.” Ang wakas ng kuwento ay panahon din ng taglamig.

 Tumigil ang linya, at tumahimik ang kwarto. Tumayo muna ang mga nakaupo at nagligpit sa station nila, nagkuwentuhan ang iba, kumuha naman ako ng isang bagong tumpok ng mga kahon. Nilapitan at kinamusta ako ni Frank, ang assistant operator na palabiro. Habang kina-calibrate ang kilohan sa station ko tinanong niya ako kamusta naman ang agency ko. “Okay naman,” sagot ko.

“Hiring ba kayo?” saka tumawa ng malakas, narinig din ng ibang regular na empleyado at napangiti. “Hoy!” sigaw ni Anna, ang operator, may sinusulat sa desk sa kabilang dulo ng linya. “Pinagtitripan mo ba ‘yang packer ko?” Pati ako tumawa na, nangangamba. Agad din tumakbo ulit ang linya. Hanggang sa pag-uwi namin ni Ta Nieves, iniisip ko pa rin ang mga kuwento ni Diaz. Nakalimutan ko agad ang mga detalye ng mga masalimuot na relasyon ni Yunior pero paulit-ulit ang eksena sa laundromat at ang mga batang dadalhin ng ama sa bagong bansa. Kalaunan, nagpasya din ako na hindi na tumuloy na book launch, masaya ako sa evening shift at baka makuha pa ng iba ang slot ko.

Pagdating ng Mayo, sumabog ang balita ng alegasyon ng sexual harassment laban kay Junot Diaz mula sa ilang babaeng manunulat. Buti pala, isip ko, hindi ako natuloy sa Toronto. Isa pa, sa ngayon mas mahalaga kung saan ako pwede ilipat ng agency. Hindi na rin ako sigurado sa nagbagong bisa at kahulugan ng mga kuwento ni Diaz sa akin. Muli, parang nawalan nalang ako ng gana basahin ang nobela niya.

Afternoon with Lav Diaz

There were only a few steps left when I realize we should have been taking an escalator instead. When we came out of St. Patrick station, I saw the corner right across us the BMO branch where we should have exited. Now, we need to cross the whole stretch of University Ave. “Did we get off the wrong station?” my sister asked as she saw the crumple on my forehead.

“It’s the right one,” I said while we moved closer to the pedestrian lane. “But we need to cross. We ended up getting farther.” She doesn’t seem bothered. We went along with a small crowd. While in the center island, we needed to wait again for the pedestrian light to signal that we can cross the remaining two lanes. My sister was staring at the towering and gleaming skyscrapers around the area, mirroring the blue sky of a bright September day. The smaller, and older, buildings around are mostly bare and brutalist in design. Their posture of being erected first in the city aren’t completely overshadowed by their tall neighbors. She snapped a picture or two. I was gazing instead on the Canadian Airman’s Memorial on the other center island of the large intersection. I have told myself several times to check out the figure of two raised arms up close, the next time I go to the Art Gallery of Ontario. “Uy, let’s go,” nudged my sister. Probably next time.

We started brisk walking. “Is it far?” she asked. I said around two to three blocks. We’ve been here before remember, I reminded. “It was dark then.” This is the first time she’s going to watch something at Jackman Hall in AGO. The other time we went there was on a Wednesday night, we fell in line along with others to see the gallery’s permanent collection for free. We didn’t go to the area where Jackman Hall is, there’s not much there unless there’s an event anyway. I haven’t been inside the theater myself but I have volunteered once for a screening hosted by the Reel Asian Film Festival a few years back. I haven’t returned since spending one afternoon in the lobby with students who just wanted to be done with their required volunteer hours.

It would have been closer, and there’s no need to take the subway, if this screening was at TIFF Bell Lightbox in King or in Scotiabank Theater in Richmond but it’s obvious that very few people would be attracted to a film clocking almost four hours from the Philippines. On the first days of this year’s festival, there was news that a horror movie was so terrifying that several of the audiences fainted, and one even had an heart attack. An ambulance responded to a venue in Yonge Street to rush the audiences who allegedly couldn’t handle the film. It was picked up by the media, and blew up in the whole of Canada, not just in Toronto or Ontario. After a few days, the producer admitted that it was a gimmick. A lot were furious. But several also pointed out that it was simply publicity, and should not be taken seriously. Hundreds from all over the world participate in the film fest every year, one has to be creative to leave an impression. What fighting chance does Sine Olivia have to that kind of organized spectacle? Very select people will still attend the few screening slots they can secure, even if it was just announced that they won the Golden Lion. Lav Diaz’ cinema is selfish, it doesn’t want you to do anything else in your day.

When we arrived at the corner of McCaul and Dundas West, I pointed out the small entrance on the side of the grand and wavy facade of AGO, right beside another Henry Moore sculpture. We entered the simple glass doors and there were barely any people in the narrow and quiet lobby. Even the large poster on top of Jackman Hall’s entrance was for another previous exhibit. There is no red carpet, no celebrities or fans. The place looks like what it would on any other day. Near the door of the actual theater there were two people who looked like they were also catching their breaths. A man and a woman, all four of us were late. They were talking to a female usher wearing a volunteer TIFF lanyard. She said Diaz’ representative just started giving an intro. Unfortunately, he can’t make it. Once the representative is done talking, then we can come in. The usher, and the couple before us, looked Filipino but we all spoke in English. Maybe the two grew up here. The moment the usher was done explaining, I said I’ll use the CR first to my sister. The guy immediately added, “Me too.” Confirmed Filipino. He can speak Tagalog after all. The urinals we were using were beside each other, when he started chatting. They’re from the US, drove here to visit some relatives. He writes for TFC, and luckily he can combine work and leisure this weekend. That explains the formal attire of the couple. We were washing our hands when I glanced at his blue long-sleeves and dark brown slacks. I was only wearing a t-shirt under my black sweater. “But this one’s not too long, right?” he said as we left the washroom to go back to the theater entrance.

“Yes, I read the run time online.” They were ready to let us in, and there’s a few more people who arrived late. The venue was indeed small, maybe no more than 150 people can fit at a time. There’s a small stage in the front where the intro was probably given, whatever it was. We found seats in the back rows. Good thing there’s two free ones beside each other. The movie started.

The voice-over is that of a radio announcer. 1997. The UK returned Hong Kong to China. Cases of kidnappings among Filipino-Chinese businessmen were rampant, especially in Mindanao. The English subtitles only appeared when the title came up. Ang Babaeng Humayo, The Woman Who Left. Charo Santos’ character is in prison, Horacia. After the women inmates are done with gardening, they sat in a circle and listened to a story. I can’t keep up with the story being read aloud. Based on the rhythm and syntax, I recalled the poem at the end of Hesus, Rebolusyonaryo. Horacia is a teacher, and has been behind bars for almost thirty years. Suddenly she was informed that she was free to go, charges against her were dropped. The warden apologized for the length of time she spent in prison. Once outside, she started plotting revenge to her former lover, the one who framed her. It’s not clear what exactly she wants to do. There are scenes where Horacia is simply doing surveillance, dressed as a man near the house of her former lover. We are also staring along in the slow unfolding of this plot.

She will also meet other people, including Hollanda, a vagrant of sorts, who I didn’t recognize was being played by John Llyod Cruz right away. They shared their lives’ sorrows, both wearing matching dusters inside the house, when they suddenly break into song, Someday from West Side Story. Because of the stark realism of Diaz, the magical aura commonly found in musicals is stripped. Around this time, my sister got thirsty and took out a plastic water bottle from her bag, the type we often bring when we go out. The moment she grabbed the bottle, it right away made noise. She stopped realizing how loud it was, but she also haven’t taken any fluids for the last three hours. After the quick pause, she opened it quickly. Diaz barely uses any film score, and I felt like the entire theater heard the crumpling of the thin plastic. I played it cool. The next problem was closing the bottle, one has to grab it tightly again. The sound felt roaring. This is the moment she was shushed by the man beside her, I turned towards her, nervous. She smoothly apologized. The guys appears to be our age, even in the dark you could see his South Asian features. He was wearing a black cardigan, rubbing his chin while watching. My sister didn’t return the bottle in her bag, it sat on her lap. She turned towards me, suppressing a grin. I didn’t play along as we could be both thrown out.

Our attention was back to the film, one more hour remaining. Horacia failed to carry out revenge since Hollanda did it for her. Hollanda is arrested, Horacia is lost. The lights went on, loud applause, I clapped along even if I wasn’t very happy with the ending that negated the realism that was painfully laid out for hours. I couldn’t tell if this was a critique or tribute to the art of cinema. A lot of critics, both foreign and local, almost automatically considered the story as an adaptation of Tolstoy. Probably for the same reason that Norte, Hangganan ng Kasaysayan was loosely based on Dostoevsky, and not to mention the almost forgotten Serafin Geronio, Diaz’ directorial debut. Perhaps. But it is also realistic to be in prison for many years without having done a crime. It is also true that justice is elusive. Does all truths in the Philippines witnessed in Lav Diaz’ cinema have to become metaphors? The opposite of this, I think, is the reason why I find his long takes so alluring.

When we got out, the flow of people went towards the washrooms. You could hear a crowd of whispers asking ‘How was it’ as you leave the theater. I ran into the man again from earlier. “It was pretty good right?” he greeted. I said yes, it was amazing. I always have like Charo Santos, ever since I saw her the movies she made with Mike de Leon. Such a tender profile, but always playing characters with unflinching personalities. No doubt she still possess this distinction as she has grown older, and even if she actually veered from acting the last few decades. I smiled and said goodbye after washing my hands, “Enjoy Toronto!”

“Thanks,” he said, he stopped even if he obviously had more to say. We passed by the gift shop of the gallery and went out the main entrance. We continued strolling along Dundas West, we decided to go to Spadina and take the streetcar north going to Bloor for dinner. As we got closer to Chinatown, one can notice that more stores sold food instead of art supplies. My sister said the discussion was pretty lively in the female washroom regarding symbolism and what they mean in the film. I asked, why didn’t you join? Nah, she replied, I badly needed to pee. We both laughed.

“Uy,” she quickly added, “Remember the guy from earlier?” Our laughter exploded even before she was done explaining. People we encountered started staring at us, many were buying fruits from the stores. Late in the afternoon, Chinese owners here allow haggling. That’s why a lot of people intentionally go to this area. “Mister, what’s your problem?” my sister continued, tears forming in her face. “Am I not allowed to drink water?” It was still bright, but much cooler. The best time window in autumn. We had more things to say, and laugh at, about the incident with the devoted viewer rather than Lav Diaz’ latest masterpiece.      

This is a revision and translation of the story Aming Hapon Kasama si Lav Diaz.

Aming Hapon Kasama si Lav Diaz

Ilang hakbang paakyat nalang natira nang maalala ko na dapat sa escalator kami. Paglabas namin sa St. Patrick station, nakita ko sa kabilang kanto ang branch ng BMO  kung saan kami dapat dumaan. Kailangan namin tumawid ng University Ave. “Mali ba binabaan natin?” tanong ng kapatid ko nang makita ang pagkunot ng noo ko.

“Tama naman,” sagot ko, nagsimula kami lumapit sa pedestrian lane. “Pero kailangan natin tumawid.” Mukhang hindi naman siya na abala. Sumabay kami sa pagtawid kamasa ang ilang tao. Habang nasa center island, kailangan maghintay ulit ng pedestrian light. Tumitingin ang kapatid ko sa mga nagtataasan at makikintab na skyscrapers sa paligid, sinasalamin ang bughaw ng langit ng isang maaliwalas na araw ng Septembre. Ang mga mas maliliit, at mas lumang, gusali naman ay hawig sa payak na diseyong brutalist. Ang tikas nila ng mas nauna sa syudad ay hindi ganap natatabunan ng mga matatakad nilang katabi. Nakatingin naman ako sa Canadian Airman’s Memorial sa kabilang center island ng malaking intersection. Ilang beses ko na sinabi na titignan ko sa malapitan ang pigura ng nakataas ang mga braso, sa sunod na punta ko sa Art Gallery of Ontario. “Uy, tara na,” siko ng kapatid ko. Sunod nalang siguro.

Nagsimula kami maglakad. “Malayo pa ba?” tanong niya. Sabi ko mga dalawang o tatlong kanto. Nakapunta na tayo dito diba, paalala ko. “Gabi kasi ‘yun.” Unang beses niya itong manood sa Jackman Hall ng AGO. Nakapunta na kami dito isang Miyerkules ng gabi, nakipila din kami para libreng makita ang permanent collection ng gallery. Hindi na kami nakalapit sa bandang Jackman Hall kasi wala ka naman makikita doon kung walang okasyon. Hindi rin naman ako napasok pa sa sinehan mismo pero nakapag-volunteer na ako para sa isang screening ng Reel Asian Film Festival. Hindi na ako nakabalik pagkatapos manatili doon buong maghapon kasama ang mga estudyanteng gustong tapusin ang required volunteer hours nila.

Mas malapit sana, at hindi kailangan mag-subway, kung sa TIFF Bell Lightbox sa King o sa Scotiabank Theater sa Richmond ang screening pero halata naman kasing maliit lang ang maaakit na pelikulang halos apat na oras galing sa Pilipinas. Sa mga unang araw ng TIFF, may balita na may isang pelikulang horror na sobrang nakakatakot ay may mga nahimatay, at may inatake pa sa puso. Rumesponde ang isang ambulansiya sa Yonge Street para umano isugod sa hospital ang manonood na hindi nakayanan ang pelikula. Kinagat ng midya at binalita sa buong Canada, hindi lang sa Toronto o Ontario. Pagkalipas ng ilang araw, inamin ng producer na gimik lang iyon. Marami ang nagalit. Pero may nagsabi din na diskarte lang ‘yan, ‘wag seryosohin, daan-daan ang sumasali sa film fest kada taon, kailangan maging malikhain. Ano ba naman ang laban ng Sine Olivia sa mga ganyang spektakulo? Piling-pili pa rin ang pupunta sa mga iilang slot na makuha nila, kahit pa kakabalita lang na nanalo sila ng Golden Lion. Madamot ang sine ni Lav Diaz, ayaw niya nang may gawin ka pang iba sa iyong araw.

Pagdating namin sa kanto ng McCaul at Dundas, tinuro ko ang maliit na entrance sa gilid ng maringal at mala-alon na facade ng AGO, sa tabi ng isa na namang iskultura ni Henry Moore. Pumasok kami sa simpleng pinto at walang masyadong tao sa makitid at tahimik na lobby. Malapit sa pasukan ng sinehan may dalawang tao na mukhang hinihingal din. Isang babae at lalaki, pareho kaming apat na late. Kinakausap nila ang usher. Sabi daw kakasimula lang at nag-intro ang isang representative ni Diaz. Sa kasamaang palad, wala siya mismo. Hintayin daw matapos, saka kami papasukin. Halatang Pinoy ang usher at ang dalawang nauna sa amin pero sa Ingles kami nag-usap. Baka dito na lumaki ang dalawa. Pagkatapos magpaliwanag ng usher, sabi ko CR muna ako sa kapatid ko. Agad na dumugtong ang lalaki na, “Me too.” Pinoy nga. Magkatabi kami ng urinal na ginamit, siya na nagbungad ng usapan. Marunong naman pala mag-Tagalog. Sa US pa sila galing, nandito para bisitahin ang ilang kamag-anak. Nagsusulat daw siya para sa TFC, swerte at napagsabay ang trabaho at paggala. Kaya siguro pormal ang bihis nila mag-asawa. Naghuhugas kami ng kamay nang mapatingin ako sa asul na long sleeves at itim na slacks niya. T-shirt lang suot ko sa ilalim ng manipis at itim na sweater. “Pero hindi daw ‘to masyadong mahaba ah,” sabi niya habang palabas kami at pabalik sa entrance ng sinehan.

“Oo nga nabasa ko rin ang run time online.” Handa na kami papasukin, may ilan pang dumagdag na late. Maliit nga ang venue, hindi siguro aabot ng 150 ka tao kasya sa loob. May maliit na entablado sa harap kung saan siguro binigay ang intro, kung ano man iyon. Halos sa likuran na kami nakapwesto. Buti may bakante na dalawang upuan na magkatabi. Nagsimula ang pelikula. Balitang radyo ang voice-over. 1997. Binalik ng UK ang Hong Kong sa China. Laganap ang kidnapping ng mga Chinoy sa Pinas, lalo na sa Mindanao. Lumabas lang ang Ingles na subtitles sa pamagat. Ang Babaeng Humayo, The Woman Who Left. Preso ang tauhan ni Charo Santos, si Horacia. Pagtapos maghardin, umupo sila sa isang bilog at nagbasa ng isang kwento. Hindi ko masundan ang nangyayari sa binabasa. Base sa kumpas at estilo na alala ko ang tula sa katapusan ng Hesus, Rebolusyonaryo. Guro si Horacia, at halos tatlong dekada nang nakakulong. Bigla siyang sinabihan na lalaya na siya, wala nang kaso laban sa kanya. Nakiusap siya sa warden na huwag ipaalam na lalabas na siya. Humingi ng tawad ang warden sa haba ng tinagal niya sa kulungan. Sa labas, saka siya nagsimula magplano ng paghiganti sa dating kasintahan. Hindi malinaw kung ano. May mga eksena na nagmamanman lang si Horacia, nakabilis pang lalaki malapit sa bahay ng dating kasintahan, nakatitig din kaming lahat sa bagal ng pagmanman na ito.

May mga makikilala din siyang ibang tauhan, kabilang na si Hollanda, isang palaboy na bading, na hindi ko agad na kilala na ginagampanan pala ni John Lloyd Cruz. Nagkwentuhan sila sa mga kasawian nila sa buhay, parehong naka-daster sa loob ng bahay, bigla nalang sila napakanta ng Someday mula West Side Story. Dahil sa matinding realismo ni Diaz, wala ang karaniwang awra ng hiwaga mula sa mga pelikulang musical. Sa mga oras na ‘to, nauhaw ang kapatid ko at nilabas niya ang plastic bottle mula sa bag niya, ang madalas naming baon kung may lakad. Pagdukot niya palang sa bag niya, tumunog agad. Napatigil pa siya, pero tatlong oras na siyang hindi nakainom. Pagkatapos ng mabilis na patlang, binuksan niya agad. Walang film score ang pelikula at pakiramdam ko, rinig ng buong sinehan ang paglapirot ng manipis na plastic. Hindi ako nagpahalata. Ang sunod na problema ay ang pagsara ng bote, kailangan mo rin diinan. Malutong ulit na ingay. Saka na napa-shush ang katabi niyang lalaki, umiling na ako at kinabahan bigla. Swabe rin siya humingi ng pasensya. Pero hindi na niya binalik sa bag ang plastic bottle. Tumingin siya sa akin, pinipigilan ang pagngisi. Hindi ko pinatulan baka mapalabas kami.

Balik ulit ang atensyon sa pelikula, isang oras pa. Hindi nakapaghinganti si Horacia dahil ginawa ito ni Hollanda para sa kanya. Bumalik ang ilaw, palakpakan, nakisabay ako kahit hindi ako masiyadong natuwa sa wakas at ang pagbalikad nito sa realismo na nilatag sa nakaraang ilang oras. Maraming kritiko, parehong banyaga at lokal, ang halos awtomatikong inihambing ang kwento kay Tolstoy. Sa parehong dahilan siguro na halaw din kay Dostoevsky ang Norte, Hangganan ng Kasaysayan, at ang halos limot nang Serafin Geronimo. Siguro. Pero katotohanan din naman ang makulong ng maraming taon kahit wala kang kasalan. Totoo rin na mailap ang hustisya, sa ano mang paraan mo ito gusto makamit. Kailangan bang maging talinghaga ang lahat sa sine ni Lav Diaz? Kabaliktaran nito ang dahilan kung bakit ako nagayuma sa kanyang mga matiyagang kuha.

Paglabas namin, ang dagsa ng mga tao ay papunta sa banyo. Maririg mo ang lupon ng mga bulong ng iba’t ibang paraan ng pagsabi ng ‘How was it?’ sa pag-alis mo sa sinehan. Nakita ko ulit ang lalaki na sabay namin nahuli kanina. “Ok naman no?” bati niya. Oo sabi ko, ang ganda. Gusto ko naman talaga si Charo Santos, mula pa sa mga pelikula niya na gawa si Mike de Leon. Maamo pero matatag na mukha, walang duda na taglay niya pa rin ito sa pagtanda. Ngumiti lang ako at nagpaalam pagkatapos mahugas ng kamay, “Enjoy niyo Toronto!”.

“Salamat,” sabi niya, nagpigil kahit marami gustong sabihin. Dumaan kami sa gift shop ng gallery at lumabas sa main entrance. Tinuloy namin ang pagtahak ng Dundas, at nagpasiya na sa Spadina na sumakay ng streetcar papunta ng Bloor. Habang papalapit kami sa Chinatown, mas dumadami na ang tindahan ng pagkain kesa sa art supplies. Sabi ng kapatid ko mas maingay daw ang diskusyon sa mga symbolismo at kahulagan sa banyo ng mga babae. Sabi ko, bakit hindi ka nakisali. Wala na, sabi niya, ihing-ihi na ako. Tawanan.

“Uy,” mabilis niyang dagdag, “Naalala mo ba ang lalaki kanina?” Sumabog na ang tawa naming dalawa kahit hindi pa siya tapos magpaliwanag. Nagtinginan ang ilang nakakasalubong namin sa mataong sidewalk, marami ang pumipili ng prutas sa mga tindahan. Kung hapon daw pinagbibigyan ng mga bantay na Tsino ang pagtawad. Kaya dinadayo ng lahat na lahi ang lugar na ‘to. “Kuya ano problema mo?” tuloy ng kapatid ko, naluluha na. “Bawal uminom ng tubig?” Medyo maliwanag pa at wala na ang init ng araw. Mas marami pang nasabi, at napagtawanan, tungkol sa insidente kasama ang masugid na manonood kesa sa pinakabagong pelikula mismo ni Lav Diaz.

Ang harap ng AGO mula sa kanto ng McCaul at Dundas West. Imahe mula sa EllisDon.

Unang Halloween

Nagsisimula nang lumamig sa mga panahon na iyon. Heto na naman tayo, sabi ko sa sarili. Ilang buwan na rin ako nagtatrabaho ko sa Salvation Army Thrift Store sa Oakville bilang isang donation attendant. Ibig sabihin nito mas madalas ako nasa labas kesa sa loob. Sa likod ng building sa Kerr Street may car park kung saan pwede mag-iwan ng mga bagay na gusto mong ibigay para mabenta ulit ng charity. Kasama ang ibang lalaki sa shift, tagabuhat ako ng malalaking muwebles at tagapili kung aling items ang hindi na mapapakinabangan. Malaking parte din ng trabaho ang pagngiti, magpasalamat, at magbigay ng coupon para ma-enganyo ang mga tao na pumasok na rin sa harap. Nagtitiklop ako ng mga kahon at binibilang na ang oras bago matapos ang shift ko nang lumabas si Charlene dala-dala na ang gamit. “May lakad ka mamaya Jacob?” tanong niya sa Ingles, Pinoy ang tatay niya pero dito na lumaki. Pinangalanan daw siya sa isang beauty queen na hindi pa niya alam ang mukha hanggang sa ngayon. Hindi na daw importante. “Sa ngayon, oo!” masigla kong sagot.

“Aba, gumagala ka na ngayon ah. Lagay ko ‘to dito ha.” Hinubad niya ang witch’s hat na suot niya buong shift at nilagay sa isang box ng donation.

“Ngayon lang ‘to. Kasama ko kapatid ko. May susundo ba sayo?”

“Saan kayo?” tanong niya habang nagbukas ng cellphone. “Ayan na pala si Dad.”

“Nood lang ng sine sa Toronto,” sabi ko sa kanya habang papunta siya sa isang puting SUV na pumasok mula sa Stewart Street.

“Enjoy!” mabilis niyang sigaw bago isara ang pinto. Tinignan ko ang oras, kailangan ko na rin maghanda. Pumasok na ako sa basement ng store at doon na naghanap ng pakakaabalahan sa loob ng natitirang trenta minuto ng shift ko.

Pumwesto ako sa pricing table at naghanap ng bakanteng price gun, pero suot ko na ang makapal kong jacket. Ako lang mag-isa doon, sana wala nang costumer na humingi ng tulong. Binuhat ko ang isang kahon ng mga plato at tinignan kung may sira. Wala naman. Sinimulan ko maglagay ng presyo. Pagpatak ng alas singko, kinuha ko agad ang sling bag ko. Sa paglabas, nakasalubong ko pa si Trevor na nagsisimula na rin maglinis sa donation area. “Uy,” tanong niya. “Sino ba kasama ko na closing ngayon?”

“Hindi lang ako siguro. Check mo sa taas.”

“Sige tol. May lakad ka no?”

“Oo,” sigaw ko, hindi na ako lumingon. Binilisan ko ang pagtawid sa malapad na car park. Hindi ako pwede maiwan ng 15 na bus papunta sa Oakville GO. Sa bus na rin siguro kapatid ko, alas singko din off niya. Kahit galing sa trabaho, dadayo kami para sa isang midnight screening ng Rocky Horror Picture Show sa Toronto. Unang beses namin pareho. Pagsinabi kasing midnight screening, hating gabi talaga. Ang layo ng Burlington, wala na kami masakayan pauwi. Ilang linggo bago ang Halloween may nakita akong ad na maliban sa midnight na schedule, merong alas otso. Para daw sa mga hindi pwede magpuyat. Pag-upo ko sa bus, binuklat ko ang print out ng tickets namin. Sa Hot Docs Ted Rogers Cinema, ang madalas lang namin daanan sa Bloor. Kinagat na namin.

Siyempre dahil gabi pa, hindi na kami nag-absent. Sayang. Ang hiningi namin leave ay ang sa araw pagkatapos. Siya pinayagan, ako hindi. Nakiusap ako sa supervisor ko na closing shift nalang ako kinabukasan. Ala una sa hapon ang pasok. Pumayag. Laking tuwa ko. Noong una akala ko 4:30 labas ko ngayon araw, pagtingin ko sa time sheet kanina, alas singko pala. Buti hindi busy, nagsipag-trick or treat na siguro ang mga taga-Oakville. Ang kapatid ko naman, aabsent sana sa trabaho niya sa hapon pero pumasok nalang kasi parehong oras din lang naman ang out namin. Mula sa school pumunta siya sa Bronte GO at hihintayin ko ang train sa Oakville GO, na malapit lang sa thrift store. Pagbaba sa bus, diretso agad ako sa platform papuntang Toronto. Marami na naghihintay, nakahinga ako ng malalim. Nag-text ako na dito na ako, saka ko narinig ang tunog ng tren na papalapit. Pag-akyat ko, nagkalitunhan pa kasi hindi alam ng kapatid ko ang coach number. Sabi ko tignan mo ang number sa taas ng mga pinto. Tumawag pa, nakakahiya kasi bawal mag ingay sa tren.

 Ako na pumunta sa kanya. Pagkatapos tumawid ng dalawang coach, puwesto na kami sa upuan sa baba ng hagdan para wala kaming kaharap at malaki ang espasyo para sa mga binti namin. “Hindi ka ba nagpalit?” tanong niya pagkatapos kong umupo sa aisle seat. Binuksan ko ang zipper ng sweater ko. Sabi ko t-shirt lang. Buti hindi naman busy. Nagmaong ako imbes na mag jogging pants ngayon. Inunat ko ang mga paa ko, suot ko pa ang steel toe shoes ko. Wala naman siguro makakapansin sa akin. Isa pa mainam ang makapal na sapatos, lumalamig na nga.

Pagdating namin sa Union Station, halos 6:30 na. Dumasagsa na ang mga tao papalabas ng Toronto. Sabi ko hindi na tayo makakain nito. Bili nalang tayo ng donut at kape sa Tims. Pangtawid gutom. Mabuti walang pila sa nag-iisang branch sa loob ng station. Tumuloy kami sa subway pagkatapos. Paglabas sa Bathurst station, lumiko kami pakaliwa sa Bloor at bumungad na ang pila sa labas ng sinehan. Pero maaga pa rin kami, nasa unang dalawangpu kami siguro. Gulat ako na naka costume at make up talaga ang iba, na maselan kasi kailangan pa rin nila mag-jacket. Paglipas ng ilang minuto ng pagtayo, nakaramdam na rin ako ng lamig. Inubos namin ang French Vanilla na hawak namin habang unti-unting lumiwag ang mga establisyemento sa Bloor. Kumapal din ng konti ang mga dumadaan sa sidewalk kung saan kami nakapila.  Maya-maya pa, may mga usher na naglakad hanggang sa dulo ng pila na umikot na sa kanto, malakas ang boses na nagpapaalala na bawal na magtapon ng pagkain, at bawal din pagtapon ng tubig. Kahit tradisiyon ito ayaw pumayag ng sinehan. Umalma ang iba, pabiro. Ngumiti lang kami. Ang iingay ng mga magbabarkada na nakapila. Nagsimula na kami pumasok. Maliit lang ang sinehan, makulimlim ang ilaw sa disenyong art deco. May snack bar, at sa tabi nito ang hagdan paakyan sa balcony. Bago umakyat kita mo agad ang stage sa harap ng screen. Sabi ng kapatid ko sa taas na tayo, madamay pa tayo diyan. Iyon din ang sa isip ko. Ang ilang ushers ay mga performers din mamaya, naka drag na bilang mga kampon ni Dr. Frank-N-Further. Umupo kami sa taas, ikalawang row sa harap. Napatingin ako sa paligid habang hinubad ang jacket, pansin ko din na walang nakabihis sa mga katabi namin. Unti-unti pa, napuno rin ang mga balcony. Nagsimula ang programa, inulit ang mga paalala. Ang aktor na gaganap bilang Dr. Frank-N-Further ang nagsasalita gamit ang masigla at eskandalosong boses. Nakatayo siya sa stage pero mula sa dibdib pataas lang ang makikita ko. “Bawal magtapon ng bigas at tinapay! Kung nagbaon kayo gawin niyo nalang rice sandwhich ‘yan kasi lulusubin ng mga daga ang Hot Docs! At hindi na natin magagamit! Baka ikulong pa kami! Walang na ngang bayad maging drag queen, ikukulong ka pa!” Nagtawanan mga tao. Habang tumatagal sa upuan, humahabol na ang pagod sa pananabik ko. May warm up pa sa stage habang naghihintay mag alas otso. Nagsikuha ng mga volunteers. Pa-contest daw ng pagandahang ng ungol. Lima ang kinuha nila, ang ilan naka-costume, ang ilan naka-sibilyan lang. Tinanong din kung ito ang unang beses nila manood ng Rocky Horror. Ang iba suki na, ang mga baguhan, ‘virgin’ ang tawag. “Bakit ‘di ba totoo?” tanong ng aktor. “Hindi mo pa naranasan, kaya virgin diba? Pogi, bakit ka natatawa?” Palakpakan at hiyawan kung sino pinakamagaling umungol. T-shirt ang premyo. Nagsimula ang pelikula.

Nagsimula nang kumanta ang ikonikong pulang labi, siya lang ang liwanag sa kadiliman. Mabilis bumalik sa akin ang kwento dahil sa musika. Hindi talaga ako mauumay sa ganda ni Susan Sarandon sa kabataan niya. Ikalawang beses ko palang ‘to mapanood, kung iisipin. Una kong nalaman ang tungol sa musical dahil sa Glee, kung saan pinaglaruan nila ang kwento at nilagay sa kontekso ng series. Inenjoy ko nalang ang mga kanta sa episode. Noong nag-college nakahingi ako ng kopya ng pelikula. Pagkatapos panoorin, tinignan ko ulit ang episode ng Glee. Mas na-appreciate ko na ang kwela ng show. Kalaunan nabasa ko ang mga nakasulat online, iba pa raw ang karanasan na makadalo sa midnight show kung saan harapan pinagkakatuwan ang pelikula. Sigawan, batuhan ng tinapay, bigas at tubig. At siempre ang pagkutya sa paraan ng paggaya sa isang establado. Hindi ko pa noon alam ang konsepto ng camp. At sa tingin ko ikinatuwa ko lang talaga ang pelikula sa kung ano ito. Iba siguro ang epekto sa mga tao, tulad sa mga taga-Canada, na mas lulong sa pop culture tulad ng pelikulang sci-fi at horror. Maraming dito ang nakakaabot sa Pinas, nilalampaso pa nga ang mga lokal na bersyon, pero hindi ko masasabi na may gayuma ang pagiging campy. Masyadong intelektuwal, sa tingin ko sapat na ang hiwaga na dala ng Hollywood para kagatin ng tao ang mga kwento na pinagkakatuwaan ng Rocky Horror.  

Pagdating sa mga dance number, karaniwan daw lahat sa buong sinehan ay sumasayaw, hindi lang ang mga sa entablado. Pagtugtog ng Let’s Do The Time Warp Again, may mga parang staff na nanyaya na tumayo at sumayaw ang mga tao. Nagkahiyaan pa, sinubukan namin sumabay kahit masikip lang ang espasyo sa pagitan ng mga upuan. Pagkatapos, upo kami ulit. Ang mga staff na ‘to rin ang sumasagot sa mga saksakan na korni na linya ng pelikula. Nakikibanat din ibang katabi namin, pero tumatawa lang talaga kami. Nang tumagal, ramdam mo na na gusto na lang ng mga tao manood. Tulad ko. Kumakanta na si Tim Curry sa swimming pool nang may tumapi sa likod ko. Malaking lalaki, nataranta, “Tol, pasenya ka na pero natapunan ko yata ng beer ang bag mo.” Agad kong inabot ang sling bag ko sa sahig at kinapa, basa nga. “Sorry talaga,” tuloy niya, hindi na ako tumingin sa kanya, “Sumasayaw kasi kanina, binaba ko ang beer ko. Tapos na natumba.” Saka lang napansin ng kapatid ko na may kinakausap pala akong tao sa likod. Ano daw, wala sagot ko. “Okay lang, okay lang.” sabi ko, nakalutaw ang isipan ko. “Talaga? Sure ka ha? Sorry talaga.”

Pinabayaan ko na at pagharap ko ulit sa screen agad akong bumalik sa mundo ng kwento. Gusto ko nalang ibuhos ang atensyon ko kay Dr Frank-N-Furter sa sumasayaw at kumakanta sa tubig. Natapos ang pabalas, lumipad papuntang kalawakan ang buong mansyon kung saan sumilong sina Brad at Janet. Lampas alas diyes na. Palakpakan habang pinakilala ang mga aktor. Humingi rin ng donasyon, naglabas kami ng buong 20 dollars. Nilagay namin sa sombrerong hawak ng aktor na gumanap bilang Rocky, pawisan ang hubad na dibdib. May mga nagpa-picture pa pero lumabas na kami. Lalong lumamig. Ang orihinal na plano, diretso uwi na para mahabol ang last trip ng bus papunta sa apartment galing sa Appleby GO. Kaya lang sobrang gutom na rin kami pareho. Taxi nalang mamaya mula sa train station. Gumastos na rin lang kami.

Sarado na karamihan ng mga lugar sa Bloor pero sigurado akong bukas pa ang Yummy, paborito naming Korean restaurant. Marami tao na gabi na rin naghahapunan. Ang ilan may soju na sa mesa. Umorder ng omu rice ang kapatid ko, ako naman ang chicken bulgogi. Hindi na ako nakapagpigil sa side dishes habang naghihintay. Ubos ko agad ang parang bihon na kadalasan hindi namin pinapansin. Pagdating ng order, ninamnam ko na ilang unang subo; ang timpla ng anghang at madikit na jasmine rice. Perpektong paraan para matapos ang araw. Panandalian kong nakalimutan ang pangangawit ng balikat.

Naglakad kami para sumakay ulit sa Bathurst. “Unang Halloween ko pa lang ‘to,” sabi ko habang naghihintay na umilaw ang pedestrian light. Papalapit sa station, sumabay ang pagpasok ng isang street car. “Dati trabaho lang talaga.”

“Buti pala nabudol kita gumala kahit may duty bukas,” sabi ng kapatid ko, masigla ang tono pero lumilitaw na rin ang pagod sa mukha. Malibis at tahimik ang subway papunta sa Union Station. Pag-akyat namin sa platform ng Lakehsore West na train, marami-rami rin kaming kasabay. May isang mag asawa na tulog na ang anak sa stroller, naka-princess costume ang batang babae. May kumot lang ito. Ang ilan, nakapang-opisina pa. Maaliwalas sa mga platform sa station pero kung susundan mo ng tingin ang mga riles, liwanag ng buwan nalang nag-iilaw dito sa labas. Konti rin lang ang mga bukas na ilaw sa mga nagtataasang building sa downtown Toronto. “Hindi mo mararamdaman ang lamig ng Halloween kung sa mga pelikula lang ‘no?” sabi ng kapatid ko.

“Sinabi mo pa.” Nagising ako sa malakas at pamilyar na ingay ng malaki at berdeng tren, habang dahan-dahan itong tumigil sa harap namin. Bumukas ang mga pinto, at umakyat kami. Nakaupo na kami at kinandong ko ang bag ko. Hindi na kasing basa, pero malamig ang bandang baba pagdaan ng kamay ko. Nilapit ko ang mga daliri sa ilong, malakas pa rin ang amoy ng alak. Napangiwi ako. “Ano ba kasi nangyari kanina?”

“Nabasa nga,” sabi ko. Kailangan ko ‘tong ilaba agad mamaya. At kailangan ko rin maghanap ng ibang bag para gamitin sa trabaho bukas. Sana mas nagalit ako kanina.

Mga Tula, Tulad ng Tinapay

Tatlong oras lang kada araw ang unang trabaho ko, dalawa’t kalahati kung Biyernes. Kung walang pasok ang eskwelahan sa kung anong dahilan, wala ring akong pasok. After School Educator ang tawag, pinagarang yaya. Parte ito sa programang Beyond The Bell ng YMCA. Libreng programa para sa mga batang grades 1-5, kadalasan nanggagaling sa mga pamilyang gipit. May mapag-iiwan na ka ng mga bata na libre hanggang labas mo sa trabaho, may tutulong pa sa homework nila habang naghihintay. Mga bata rin mga kasama ko sa trabaho, kung hindi man estudyante sa kolehiyo na kailangan ng raket, fresh grad na mga guro na naghahanp ng experience. Habang nagbabantay sa mga bata, malamang may ilan na nagdadalawang isip kung pagtuturo ba talaga ang karera pa sa kanila. Isa na ako doon.

Nang matangap ako, itinalaga ako sa dalawang paaralan. Katakot-takot na commute pero hindi na ako umangal. Kaya naman. Ang una, sa St. Patrick Catholic School, mga ilang minuto pa lampas ng downtown sa Hamilton, o tatlong bus at isa’t kalahating oras ang byahe. Ang ikalawa, ang King’s Road Public School na nasa Aldershot, dulo na ng Burlington at Hamilton. Mas maliit ito, at dalawang bus at apatnapu’t limang minuto lang ang byahe. Malayo pa rin para sa isang maikling shift, pero pwede na. Kailangan ko na talaga kumita.

Pagkalipas ng ilang linggo, nakiusap na ako sa coordinator ng program na sa Burlington nalang nasa ako. Pumayag naman, mas marami kasing working students ang pwede italaga sa Hamilton. Hindi tulad ng Burlington na walang ni isang university o maliit na college man lang. Dumadating ako sa school bente minuto bago ang simula ng shift kasi umaayon ako sa schedule ng bus na dumadaan sa Francis Road, ang number 5. Karamihan mga bahay lang ang nasa Aldershot, puro mga magaganda pa. Halos lahat de kotse kaya sapat na ang isang bumabyaheng bus kada trenta minuto. Kung ang susunod na trip na ang sasadyain ko, late na ako. Mabuti at pinayagan din naman akong makitambay sa teacher’s lounge habang naghihintay ng 2:45 sa hapon, katapusan ng klase at simula ng after school program. Nagbabaon lang ako ng libro, at dito lang nakapababasa dahil hindi ko magawa sa bus.

Pagkalipas ng isang buwan ng routine na ‘to, sabi ko gusto ko masulit ang pamasahe ko. Three dollars kada tap sa bus ng Burlington. Ayos na ‘yan sa dalawang oras, kahit ilang beses mo pang gamitin. Kung tutuusin ay iilan lang naman kasi makakalayo ang mga ruta. Ang dahilan daw sa likod ng two hour travel period ay kung sakali mabilis ka lang naman, hindi mo na kailangan magpamasahe ulit pauwi. Okay naman. Kaso sinabi ni Mama noong bagong dating siya, day pass ang labas ng kada tap. Isang beses ka lang isang araw magbabayad ng pamasahe. Noon daw kung nababagot siya sa bahay literal na nagro-roadtrip siya sa buong Burlington, paikot-ikot nga lang. Wala ka naman masyadong mapasyalan sa syudad na ‘to, kaya ang mga rutang tinandaan niya lang ay ‘yung papunta sa dalawang mall.

Kapag umalis ako sa apartment ng 1:20 ng hapon, lampas alas dos ako dadating sa school. Wala ka naman magawa sa bahay, noong tumagal, inagahan ko pa ang alis. 12:20, pagkatapos ng maagang tanghalian. Pag tap ko sa unang beses sa 20 na bus, bababa muna ako sa mga bookstore o thrift store na madadaan ko. Sinisigurado kong may tira pa rin sa oras at mahahabol ko ang 5 na bus nadadating sa school. 12 dollar kada oras ang sweldo bilang after school educator, isang dollar mas mataas sa minimum wage, pero walang benepisyo, at no work no pay. Nang pinaliwanag ko ‘to kay Ta Nieves, sabi niya, “Ang labas n’yan parang tama lang sa pamasahe mo ang sweldo mo ah.” Hindi ‘yun malayo sa katotohanan. Pero basta bata ka pa at nagsimula ka nang kumita, may itatabi ka talaga para sa luho.

Isang araw bumaba ako sa John Street terminal sa downtown at sumakay ng 2 na bus pabalik sa Burlington GO station, na dadaan sa kahabaan ng Brant Street. Ito na ang pinakasentro ng syudad. Ang city hall lang yata ang pinakamalaking gusali dito. Puro mga malilit na tindahan at kainan na ang mga nakahilera dito. Pag napansin mo na mas marami na ulit ang mga bahay kesa sa mga negosyo, malapit ka na sa Fly By Night Books and Antiques. Sa isang maliit na plaza ito, may katabing flower shop sa kaliwa at barber shop sa kanan. Mukhang may apartment units din sa taas nito, tatlong palapag. Napalayo pa ako sa unang tingin pero doon din dumadaan ang 5 na bus papunta sa King’s Road. Basta may ilang minuto natira sa travel card ko, pwede ako sumakay mula doon at makarating sa nakasanayang oras bago ang trabaho.

Sa mga panahon na ‘yun naghahap ako ng mga tulang hayag ang pulitika, kakatapos ko lang yata mabasa ang librong Song of Protest ni Pablo Neruda. Unang beses kong nakahawak ng libro niya na halos walang tula tungkol sa pag-ibig, at grabe ang pagkahumaling ko dito. Naging misyon ko na ang maghanap pa ng mga progresibong makata, lalo na mula sa Latin America, kahit na ang basehan ko ay listahan galing lang sa Wikipedia.

Mas antique store kesa bookstore ang Fly By Night. Pagpasok mo makikita mo agad ang mga malilit na muwebles, mga lumang modelo ng telepono, orasan, o kamera. May mga nakasabit na airplane models sa kisame at nakapaskil na lumang posters. Nauumapaw din ang counter ng display na alahas, lumang barya, pati na mga medalyang militar. Nakakakot gumalaw sa loob sa pangambang may matapi at masira. Hindi ako binati ng bantay sa likod ng counter na subsob sa isang libro. Hindi ko na pinansin at konti lang ang oras ko. Dumiretso ako sa loob kung saan mas maraming libro kesa sa mga antique, nakalagay sa mga istante na mas mataas pa sa tao pero hindi naman aabot sa kisame. Sa lahat ng pagkakataon na pumunta ako doon wala pa akong nakasabay na tumingin ng mga libro. Ang langitngit lang ng kahoy na sahig ang maririnig mo, maliban sa iyong sarili.

Pumunta ako sa poetry section. Marami-rami ang Canadian na makata, mga hindi pamilyar na pangalan. Maliban siguro kay Margaret Atwood, na kung hindi ako narating sa Canada ay hindi ko malalaman na nagsusulat pala ng tula. Halos walang nakasalin na mga libro, ang pakay ko sana. Paikot-ikot pa ng konti, nagtiyaga ako sa isang libro ni Denise Levertov, Evening Train. Kilalang anti-war na manunulat noong Vietnam War at ang koleksiyon na ‘yun ay may mga tula tungkol sa Operation Desert Storm. Hindi niya raw akalain na babalikan niya ang mga temang ito sa kanyang katandaan. Sapat na ‘yun na pang-udyok sa akin.

Lumakad ako sa harap para magbayad, saka ko lang napansin na iba ang nakabantay. Matandang lalaki din, makapal ang bigote pero hindi kasing puti ang buhok. Halatang kamag-anak ng kadalasang bantay talaga na si Michael, ang may ari na parati akong kinakamusta. Nakaupo siya sa likod ng counter, halos hindi mo na makita dahil sa tumpok ng mga lumang postcards, libro, at figurines. Binati niya ako, sabi ko ito lang akin sa ngayon. “Ah poetry,” sabi niya.

Pasimple kong sinabi na naghahanap sana ako ng mga tulang progresibo at pinakita niya ang maliit at itim na librong hawak-hawak niya. Poemas Clandestinos ni Roque Dalton. Nanlaki ang mga mata ko. Pinatingin niya sa akin. “Grabe ang nagyayari doon sa El Salvador dati ‘no?” kwento niya habang sinusuklian ako para sa libro ni Levertov “Digmaan, krimen, kahirapan, isang dosenang angkan ang nagpapatakbo sa buong bansa.”

“Hindi ‘yan nalalayo sa sitwasyon sa amin,” sabi ko. “Hanggang sa ngayon.” “Taga saan ka ba?” binigay niya ang libro at sukli ko. Pinatong ko muna sa counter. Mabilis kong binasa ang sa likod ng libro ni Dalton, mga blurb ni Margaret Randall, Lawrence Ferlinghetti, at Ernesto Cardenal. Mga pangalan na kabilang sa listahan sa isip ko na dapat hanapin.

“Pilipinas, pero halos pareho din ang takbo ng kasaysayan doon.”

“Ganun ba? Sobrang ganda ng mga tulang ‘yan,” sinserong tugon niya. “Nakakabalisa magbasa ng mga bersong sobrang pino na tinatalakay ang masalimuot na sitwasyon ng mga tao, ng isang bayan.”

Sabi ko tototo, pero kung hindi mo ‘yan mararamdaman, hindi nagtagumpay ang mga tula. Tama, tumango-tango siya. Binibenta ba ‘to? tanong ko. Ewan ko lang, may presyo ba sa unang pahina? Pagtingin ko, wala. Agad niyang sinabi na tignan natin ang cover price. Singilin kita ng 60%, standard ng mga used bookstore. Seven dollars ang nakalagay, luma na ang libro. Nagbayad ako ulit.

“May mga makatang Canadian din ba na ganito ka politikal ang sinusulat?” tanong ko. Sabi niya wala masyado. Tignan mo naman ang sitwasyon dito, mas estable, so hindi ‘yan masyadong concern ng mga makata dito. Sa pagkakaalam ko. Pero matanda na ako, ewan ko lang sa mga batang manunulat ngayon. Sabi ko salamat. Umalis akong abot tenga ang ngiti. Hindi ako makapaniwala sa swerte ko. Bitbit ko pa ang dalawang libro hangang sa bus stop. Sinimulan ko agad basahin ang libro ni Dalton, hangang sa umabot ako sa teachers’ lounge. Kahit na karaniwan ang kulit at gulo ng mga bata sa hapon na ‘yon, bumilis ang takbo ng oras.

Pagkalipas ng dalawang linggo dumaan ako ulit sa Fly By Night. Magkasama na ang dalawa. Uy! sabi ng nakausap ko dati, eto ang nakabili ng libro. Kinabahan ako. Blangko lang ang tingin sa akin ni Michael sa likod ng mga salamin niya. Hindi ‘yun binibenta, sabi niyang dismayado pero hindi naman galit, personal kong koleksyon ‘yun. Hindi ko alam ano ang isasagot. Pero ‘di bale na, dagdag niya at tumigil ang panginginig ko. Tuloy sila sa pag-uusap. May gusto mag sangla ng lumang relo, pinag-ususapn nila kung magkano ang kaya nilang ibayad. Nag tingin-tingin ako sa mga libro habang naghihintay ng bus ko.

Imahe ng Fly By Night mula sa kanilang Facebook page.

Wala ako nagustuhan, at sobrang saliwa ng pagkiramdam ko sa pagbisita iyon. Kalaunan, parang kinalimutan na rin ni Michael ang munting di pagkakaintindihan. Naging madalang na rin ang pagbisita ko nang magresign ako sa YMCA at nakahanap ng full time na trabaho. Mas malaking ang kita sa food packing plant, pero hindi natapos ang mahahabang byahe. Tiniyak ko nalang na hindi makalimutan ang sabi ni Roque Dalton, “Naniniwala akong dalisay ang mundo, at ang mga tula, tulad ng tinapay, ay para sa lahat.”

Lyrics to Loneliness by Mesándel Virtusio Arguelles

Lyrics to Loneliness

Loneliness is my pet dog.
I am the one that feeds bathes it.
I am glad as it grows.

I never notice.
As we bond I never know that
this is the loneliness I take care of. I

go home to it. Sometimes
I mistake it for a lover
a partner. But never as

loneliness. Because if that’s the case
why would I devote get tied up
renounce my freedom.

I would choose solitude
in crossing the line of certainty
and doubt. Cautious I would never

take care of a cat.
There are nine threads of loneliness
I am a cat.

Awit sa Lumbay

Alaga kong aso ang lumbay.
Ako ang nagpapakain ang nagpapaligo.
Masaya ako habang ito’y lumalaki.

Hindi ko napapansin.
Kala-kalaro at hindi ko alam na ito
ang alaga kong lumbay. Ito

ang aking inuuwian. Minsan
inaakala ko itong mangingibig
kinakasama. Ngungit hindi kailanman

lumbay. Dahil kung gayon bakit ako
magmamahal magpapatali
sa leeg magpapasikil ng laya.

Pipiliin ko ang mag-isa
sa tinutulay na linya ng katiyakan
at alinlangan. Maingat ni hindi ako

mag-aalaga ng pusa.
May siyam na hibla ng lumbay
ako ang pusa.

The Star of Panghulo by Patricio Mariano (1913), translated by Soledad Reyes (Ateneo de Naga University Press, 2018) [Book Review]

This was cheesy but has a lot to unpack. Star of Panghulo, a romance novel by former revolutionary turned writer Patricio Mariano, is about Berta, an orphaned young woman, a naive ‘country girl’, who peddles snacks in Manila. To present readers, the country-city demarcations mean very little as they are all heavy urbanized parts of the National Capital Region; back then they could go hunting in Malabon, and look for crustaceans in the city’s dykes. Berta gets entangled in the life of a rich costumer, Luciano. This man, ends up having an affair with a married woman, Lucia. It was a loveless marriage, but nonetheless Lucia’s jealous husband Tinong shot Luciano during a hunting trip. The injured Luciano was saved and nursed by Berta, and eventually they fell in love, despite neighborhood gossip, which was a lot in 1910s.

While in his boarding house, she finds letters about her mother, Sinay, and discovers that Pedro, Luciano’s landlord, is actually her father! Coming from an affluent background, her mother got pregnant out of wedlock much to her parents’ fury. Since Pedro was poor back then, he was set up or tagged to have been involved in Cavite mutiny of 1872. This is the part where the geographical dimension of the Tagalog imaginary is laid bare. Pedro was thrown to Bicol, and served his prison sentence. However because of ‘good behavior’, he was invited by the warden to come with him in Iloilo, which in the early 20^th century had a booming sugar industry.

He got rich, only to come in Manila and find his true love dead, and with no idea what happened to his child. Because of directly witnessing her kindness, Pedro easily accepted Berta after connecting the dots, now she and Luciano can be together. Class won’t be in the way of love this time around. Following Orwell on Dickens, class conflict was resolved with a combination of perseverance and fate. This means being at the right place at the right time, and the inherent goodness of the rich, or in this case, new rich. Berta becomes a standard of character, hence the ‘star’ in the title. On the other hand, the marriage of Lucia and Tinong ended tragically. You can love someone not in your class, but the institution of marriage is still supreme.

Like all novels during the time it came out, it was serialized in a magazine. It is pretty impressive how it is uses foreshadowing, multiple perspectives in narration, and even a newspaper clipping in the end, formal devices that I would consider ‘modern’. This is even if all of these are mediated by a lot of recap in the start of chapters, occasionally directly addressing ‘the reader’. I would have to reread Soledad Reyes’ essays on Mariano, including the intro, but it is apparent that he belongs to the generation of writers who took up the strategy of Rizal in conducting social investigations using, during that time genuinely, popular forms. Also done in the context of the late Spanish colonial period and the start of American rule, and the changes all these historical forces bought. It is fascinating how the plot asserts ‘progressive’ values, but at the same time, to present readers, its limits.  

I got my copy from Naga City’s Savage Mind: Arts, Books, Cinema

My Best Filipino Reads of 2020

I previously wrote a listicle of my lockdown reads spanning March to June, and as the year ends, things have gotten worse rather than improved. Picking best books one read in the year is torturous, especially in my age where I have become very discerning in what I read. If I took time to read it, I will one way or the other enjoy it. If I had to trim it down, here it is. This is not ranked, and as much as possible I tried to feature other works, but the exceptions, those appearing the both lists, are definitely my favourite reads of the year.

This type of reflection and writing this is deeply enjoyable but inevitably remain petty if places in the country’s circumstances. As many were preparing for New Year festivities, indigenous communities in central Panay were raided by the joint police and military operation leaving several dead, and many more arrested. Playing a familiar tune, state forces claim these areas to be rebel nests, but critics point out that these communities are in opposition to the controversial Jalaur dam and refuse to give up their ancestral lands. Aside from being in close proximity to this place, I have also attended an Tumandok assembly in the area back in 2014. Just like in my previous listicle, a goal in writing down my thoughts on these books would be to nudge readers to connect rather than escape reality, especially its bleak, if not paralyzing, unfolding in the present. It feels like an act in vain, but I remain hopeful.

Similarly, many of these write ups are reworked older posts from my Instagram, if not longer reviews in this blog. I will link longer reviews where applicable.   

FICTION

Aklat ng Mga Naiwan by Arlo Mendoza (Balangiga Press, 2018)

I already wrote about this in my lockdown list, and I think its the best work in Filipino I read this year. The boldest and most sustained experiment in long-form fiction I’ve encountered, and will make landmark postmodern works like Etsa-Puwera by Jun Cruz Reyes (2000) and Great Philippine Jungle Energy Cafe by Alfred Yuson (1998), appear fossilized in comparison. To get a taste of Mendoza’s mind, do read Labirinto ng mga Imposibleng Antolohiya. Patrick Bautista’s zine Walang Ibig Sabihin also comes to mind when discussing incendiary literary projects that shake the literary establishment. I thank Kristine Ong Muslim for bringing Bautista’s work to my attention.

Tiempo Muerto by Caroline Hau (ADMU Press, 2019)

Expanded from a short story from her second story collection, Hau’s Tiempo Muerto follows two women; Rachel, a domestic helper in Singapore, and Lia, a recently divorced socialite living in the same city-state. They head back to their hometown, fictional island of Banwa—sugar plantation about to be converted into a resort, where they shared a childhood. One to look for her mother, the other for her nanny. These two are entry points; whose collected experiences map out the fates of their classes as they cross demarcations of the local, national, and global. Another old mansion of secrets and trauma, of ghosts real and imagined, and finally attempts to come into terms with histories on their backs and hoping to change its course. In term of literary rendering of Negros, this is a great complimentary reading to The Woman Who Had Two Navels by Nick Joaquin (1961) and The Sky Over Dimas by Vicente Garcia Groyon (2003). Hau also happens to be my most read author of the year, this novel plus her two story collections, brings it to a total of three books.

The Quiet Ones by Glenn Diaz (ADMU Press, 2017)

In contrast to Mendoza, I consider this one as the best work in long fiction in English I’ve read. Diaz’ novel presents itself a noir. A group of call center agents in Manila orchestrated an embezzlement scheme using the technology and access the company they work for provides, and manage to get away. Is this a case of the subaltern using the tools intended to enslave him, fighting back at the Empire? The Quiet Ones is a meditation that asserts this is true, as well as declares its failure. The crime dimension is immediately dropped as we go through the characters’ stories of intimacies, multiracial and queer. These entanglements, made possible by the networks of capital, maintain the noir atmosphere by careful unfolding of individuals’ vulnerabilities, that is simultaneous with the withholding of secrets and releases of disenchantment. These lives would later tie up tangentially in the end, united by common silences and their responses toward them. This is also a workplace drama, a nuanced mapping of Manila, and a window to the nation at the birth of the 21st century.

My full review here.

A Natural History of Empire by Dominic Sy (ADMU Press, 2019), Maikling Walang Hanggan: Mga Dagli by Rommel B. Rodriguez (UST Publishing House, 2019)

I am still yet to write about Sy’s stories, but I would characterize them immediately as Borgesian. Probably not as accessible and sensual or witty as the stories of John Barrios in txtm8ers at iba pang mga kwexto (Kasingkasing Press, 2015), but the playfulness in the stories are similarly used to interrogate the self, nation, and history. This collection is slim, but needs rereading; an American officer tasked to end insurgency in the new colony, an intense family dinner as Martial Law was brought up, a guerrilla fighter from the future. Another impressive short fiction collection is made up of the re-imagined dagli by Rommel Rodriguez. Divided into three sections – human fables, counterpoint to colonial episodes, and contemporary polemics, Rodriguez pushes Eduardo Galeano’s project of using brevity to depict multitude. My thoughts on Rodriguez here.

Other great story collections equally daring in form in their own ways, are political experiments in Pag Mabilis Na Umalis Baka Di Naman Talaga Dumating by Rolando Tolentino (UP Press, 2017), speculative pieces in Instructions on How to Disappear by Gabriela Lee (Visprint, 2016), Edgar Calambia Samar’s update of sorts of Maximo Ramos’ inventory Philippine mythological creatures in Mga Nilalang na Kagila-gilalas (Adarna House, 2019)

COMICS

Ella Arcangel Vols 1 & 2 by Julius Villanueva and Mervin Malonzo (Haliya Publishing, 2018, 2019)

Also included in the lockdown list, this definitely takes on the top spot for best graphic novel, and recent events, whether burning of coastal community in Bacoor, the urban poor bearing the blunt of hard lockdown, just makes this work more potent. I have written about the award-winning animation of one episode, Oyayi sa Dilim, which could also function as my review of the series as a whole. A new Ella Arcangel story has been recently released as well.

My special mentions comics are also works that involves Malonzo and Haliya Publishing; After Lambana (Visprint, 2016) with Eliza Victoria, Tao Po: Isyu 3 (Haliya Publishing, 2017), and the amazing adaptation of Samar’s Si Janus Sílang at ang Labanang Manananggal-Mambabarang (Anino Comics & Haliya Publishing, 2019). Another standout read is Carlo Vergara’s classic Ang Kagila-gilalas na Pakikipagsapalaran ni Zsazsa Zaturnnah (Visprint, 2004), though is sequel, Zsazsa Zaturnnah sa Kalakhang Maynila, remains unfinished.

Lastly great comics read in the exciting platform Penlab like Patay Kung Patay by Noel Pascual, AJ Bernardo, and Mike Alcazaren, Crime Fighting Call Center Agents also by Pascual and Bernardo, Dylan and Joan by Adam David and Josel Nicolas, Biyernes Santo by JP Palabon and Chocnut-san, and Ang Mga Pusa ng Barangay Masikap by Julius Villanueva.

POETRY

Labi by Kristian Sendon Cordero (ADMU Press, 2013), Ang Mga Iniiwan ng Tubig by Jason Tabinas (ADMU Press, 2020), Corpus by Carlos M. Piocos III (UST Publishing House, 2010)

Cordero’s poems should be read alongside Sy’s stories as they share fabulist elements easily gathered from the country’s moribund postcolonial condition. Cordero zeroes in the Bicol region, juxtaposing volcanic brooding, harsh monsoons, and folk religiosity. What emerges is a landscape where the past is alive in the present, death converses with the living, the environment defining communities – and the other way around.

Also from the region, Tabinas has a more humble project but not less impressive. Written in stark and unimposing language, with meticulous imagery, Tabinas’ poems as cruel as the rural landscape and cultures it depicts. The collection is divided into two parts, loosely dry and wet seasons, and based on their joys and ordeals, are two sides of the same coin. Peasant communities are either praying for rain amid a drought or barely surviving clockwork monsoons. There are idyllic moments as well—celebrating fiestas, playing with friends during summer, so on, but all these are built on a precarious existence, going on for several generations. An aura rarely seen on food by the time it gets on people’s plates, on different parts of the country, different parts of the world.

Also similar to the project of Cordero, my favourite poetry volume of the year is by Piocos, especially Guerra Cantos. As I previously written, the verses carry a certain “brand of eroticism; intimate but also philosophical, not just mere confession of the self but also meditations on language and communication itself.” The images are visceral, the language carnal, and demands to be read slowly, if not repeatedly. I’m also looking forward to securing a copy Piocos’ second volume, Kung Ang Syudad Ay Pag-ibig (UP Press, 2019).

All the Philippine titles I have read in 2020. Not all included in this list, but all worth checking out.

ESSAY COLLECTIONS

Break It To Me Gently: Essays on Filipino Film by Richard Bolisay (Everything’s Fine, 2019)

There should be more books like this, in order for us to see the collective view of a particular cultural moment, in this case the Third Golden Age or the Indie Wave of Philippine Cinema. While reflecting on Bolisay’s sharp unpacking and literary takedowns of various films, I ended up reconstructing pivotal moments on how I came to love film, more than I already did, and eventually writing about them, especially from a position which is distant from the cultural center that is Manila. Bolisay’s book, but a sample from his blog, is essential reading on the craft of reviewing, unofficial film histories. Because of the pandemic, local cinema has become even more beleaguered than it already was, but these essays will reignite one’s sense of critical wonder. My thoughts on Bolisay here.

Another notable book on film studies is Gerard Lico’s reissued PA(ng)LABAS, Architecture + Cinema: Projection of Filipino Space in Film (2009, 2020), of which I wrote a longer review. I was also able to attend an excellent lecture by Lico titled Que Horror: Architecture of Fear in the Filipino Psyche, where clips from horror movies over the decades were used to substantiate concepts in conservation and dark tourism. I strongly believe this should be turned into a book.  

House of Memory by Resil B. Mojares (Anvil Publishing, 1997, 2019)

I started an older edition of this one back in undergrad, and I think this is actually the best place to start with Mojares. Collected columns from the 90s; personal as much as academic, concise as much as extensive. For sure to ignite the cultural critic in everyone. Some favourite pieces on drinking norms, street food, and precolonial penis rings. The essay on his stay in Bellagio is haunting, asking what is at stake, and confronting contradictions, in studying one’s culture.

ACADEMIC STUDIES

Halos Isang Buhay by Edgar Calambia Samar (UST Publishing House, 2012) and Ang Tagalabas sa Panitikan by Chuckberry Pascual (UST Publishing House, 2018)

In order to get an advance degree in creative writing, writers need to produce their own poetics, or a self critical assessment or history of their literary project. I’m still on the fence with this idea, but I do believe this is because a creative writing degree, in this country and elsewhere, will most likely make you end up in the academe. An introduction to the inner workings of two contemporary writers I greatly admire, reading about Samar’s and Pascual’s influences, both literary and biographical, is a fascinating experience. I feel there is a need to requote them here,

Hindi sapat ang pormalismo upang maturol ang katotohanan bilang isang anyo ng pagsisinungaling, at ang kasinungalingan bilang isang anyo ng pagpapahayag ng katotohanan, ng pangungumpisal. Hamon din ito sa mambabasa, dahil sa pagbasa nang malay sa taglay na mito at etnograpiko, kinakailangan ding kilalanin ng mambabasa ang kanyang sariling mga prehuwisyo at pagtindig sa isyung inihahain. Sa pangungumpisal ng makata bilang persona ng tula, tumatayo ang mambabasa sa posisyon ng kinukumpisalan. Tatanggapin ba ang posisyon ng persona? Paniniwalaan ba ang sinasabing katotohanan ng akda? Totoo rin ba ito para sa mambabasa? Dinamikong relasyon ito, walang puknat ang pagtatanong tungkol sa katotohanan ng katotohanan. Patuloy ang siklo ng pagkilala at hindi, ang negosasyon ng kapangyarihan, upang maihayag ang katotohanan. Ito ang pag-iingay ng panitikan, na maaaring pagmulan ng materyal na pagbabago.

Chuckberry Pascual

Sa panahon ng kasalukuyang teknolohiya, ang internet, TV, cellphone, Ipad, at iba pang pinagkakaabalahan na nagiging ekstensiyon na ng ating pagkatao, ang kulturang popular bilang namamayaning opyo ng masang tinatamad nang magbasa ng nobela at gusto na lamang itext o i-plurk o i-twit ang lahat, o isulat sa Facebook wall bilang status message, lalong nagiging pangarap para sa akin na magagawa pa ngang agawin ng nobela ang atensiyon at oras ng madla mula sa mga iyon, o makiamot man lamang kahit sandali. Kahit sandali. At pangarap ito na sinisikap kong panindigan kaya’t patuloy akong nagsusulat－at magsusulat－ng nobela sa kabila ng sistemikong pagbura sa pangangailangan para rito ng mundong nilulusaw ang halaga ng mga pag-alala’t pagbabasa, ng mga pagkatha’t pagsisiyasat.

Edgar Samar

Sensing Manila by Gary Devilles (ADMU Press, 2020), Children of the Postcolony: Filipino Intellectuals and Decolonization, 1946-1972 by Charlie Samuya Veric (ADMU Press, 2020)

First time to encounter sensory ethnography with Devilles, and loved it immensely. Might seem eclectic or deeply subjective to others, but Sensing Manila is intricate project combining urban studies and cultural criticism, to arrive at an idea of the national metropole that is both intimate and theoretical. Street food culture linked to shopping mall urbanism, communities formed by church bells and later karaoke bars, censoring of naked bodies in billboards is read along with crowded religious processions. Highlight for me is Devilles discussing growing up near American soap factories, but when these companies relocated, to find cheaper labor to exploit, what’s left is the stench of Pasig river polluted by industrial waste.

Veric on the other hand interrogates the postwar and post -independence generation of Filipino intellectuals and their respective decolonization projects—Edith L. Tiempo and literary formalism, Fernando Zobel and modern art, Bienvenido Lumbera and the vernacular tradition, E. San Juan, Jr. and subaltern internationalism, Jose Maria Sison and mass revolution—histories of how they came to be, their reception and influence, their affinities and to a lesser extent, clashes. As Veric admits, this project is more on outlining and reclaiming the almost forgotten history rather than critique. Again, the individual chapters seem eclectic, but necessarily for a view of a generational milieu. Their aspirations placed side by side serve as a map for us who came after them, in forging, following Fredric Jameson on modernity, a singular decolonization, in the Philippines, and elsewhere.