Alunsina begins showing a group of children making handprint art. Everyone’s engrossed with their respective works; some are experimenting different techniques in applying color, some are keeping it simple by placing colors within the lines, there’s occasional laughter. Some of the kids then start explaining what their art stands for.
In a span of few sentences, with stuttering and holding back of tears, they tackle chains, blood, murder, death, and survivors’ need to persevere. These artworks of seeming innocence created amid the violence of Duterte’s war on drugs is the overall uneasy tone of Dalena’s documentary.
Alunsina is organic, but it also isn’t. The camera is upside down as we witness the routines of a family after a death of their father in a police operation. We follow the kids playing in their neighborhood. Their grandmother trying to keep them still during lunch. She then struggles to make them take their afternoon naps. They play with her. Make fun of her elderly eyes. Sing her a catchy pop song. They ask why she’s missing teeth. The kids could be a handful, but she’s not complaining.
At night, the children sleep side by side as their grandmother sings a lullaby, and later a nationalist song performing the same function. Midway in the film, the grandmother narrates how his son was killed, but we only we the words, a few sentences at a time set in black. The scenario is made almost formulaic by news coverage of extrajudicial killings, but the testimony’s syntax is fervent, and reveals the event is scarred deeply in the mind of the witness.
A far cry from the conventionally journalistic mode, the film asks can the mundane and intimate scenes of survivors counter the gruesome images and cold statistics of the drug war? The exhibition platform, an online docu festival, further amplifies this formal paradigm. People watching in the comfort of their homes, privileged with gadgets and stable internet connections, are forced see something is not right in the domestic interactions unfolding.
Years into the Duterte regime, and with even more atrocities piling up, Alunsina, though calm and meditative, is a rallying call to prevent us from sliding into total numbness. As Dalena pursues the questions of documenting without dehumanizing a violent experience that is at the same time a historical moment, audiences are in turn urged to imagine the society the orphans of the drug war will inherit as the artworks from earlier come alive in animation. When the camera reverses back, the subjects and their lives are not longer as distant. They never were.
Alunsina is part of the Martial Law, Never Again program of DaangDokyu, available for streaming until September 21, anniversary of the declaration of Martial Law. Film available here. Insightful Q & A with Patrick Campos here.
Update: Organizers announced that the Martial Law program would be extended until September 24 12MN. Alunsina is also part of festival proper, and would be available again from October 30 to November 5.
Kinse minutos kada araw sabi ng modelo na nakatihaya sa balkonahe, parang sa loob ng isang likhang sining sa klasikong tradisyon. Mahirap manirahan, tuloy niya, sa kondo kaya ‘wag kalimutan magpa-araw kahit sandali lang. Hindi mo alam kung saan siya nakatingin dahil sa dilim ng shades, suot ang bikini na hindi papayagang masayang ng pandemya, at pagsinundan mo ang makinis at mahahabang niyang mga binti, masisilip mo ang syudad sa ilalim, na tila huminto ang pagtibok; may mahahabang pila ng mga kailangang lumabas, pinapaalahan ng militar na huwag magdikit-dikit, at mausap na sobrang lapit na hindi na nila marinig.
It has been more than four years since the election of President Rodrigo Duterte, yet a few vocal members of the anti-Duterte social media commentariat are still blaming the Philippine Left for “supporting” the former Davao City mayor during and immediately after the 2016 national elections and therefore “enabling” his rise to power and dictatorship. […]
Marso 12, Huwebes, nagsuspende na ng pasok ang ibang campus. Buong gabi ako naghintay ng anunsyo sa para amin pero walang lumabas. Pumasok ako kinabukasan, wala na masyadong tao sa kolehiyo. Tulad ko, may ilan pa rin nagklase. Pangalawang sem pa lang ako nagtuturo dito at wala pa akong absent, gusto kong masanay humarap sa mga estudyante, at dahil na rin no work no pay ako.
Biyernes ng hapon at nakauwi na sa bahay, nang maglabas ng memo ang chancellor sa mga balisang guro, kawani, at estudyante. Magiging online ang klase sa susunod na dalawang buwan. Hindi pa sana babayaran ang mga contractual na empleyado kasi wala namang pasok, pero binawi rin pagkatapos kumalat ang memo online. Pagkalipas ng isang linggo, sinuspende rin ang online class, stranded ngayon ang mga bata sa mga dorm at boarding house. Pinili ng marami manatili doon para sa internet, at ngayon hindi na makauwi dahil sa lockdown.
Dahil sa mga nangyayari sa bansa, akala ko magiging aktibong study group ang mga virtual classrooms. May ilang naglalabas ng galit, takot, at pagkasiphayo, pero karamihan tahimik lang. Ang social media ay espasyo pa rin ng pagtakas, kahit pa halos araw-araw may daluyong ng masamang balita.
Hindi ako makalabas, kasi isang travel pass lang kada pamilya. Hindi rin ako nabahala kasi may tatangapin naman akong sweldo hanggang matapos ang sem. Sa dalawang buwan ng bakasyon, umasa akong magiging ayos na ulit ang lagay ng mga bagay. Plano ko sana mag-part-time ulit sa private language school kung saan ako nagturo ng ESL habang naghihintay makapasok sa isang kolehiyo.
Chat ng isang dating kasamang guro, mukhang tuluyan nang malulugi ang dating naming pinapasukan. Dumadami na ang kaso ng COVID sa bansa noon, pero tuloy pa rin daw ang pagpasok ng mga estudyante mula China, Taiwan, Korea, Japan. Simula na kasi sa peak season. Pero hindi natuwa ang karamihang mga batang guro dahil kahit alcohol o face mask man lang, walang binigay ang management. Wala rin sweldo ang lahat sa panahon ng lockdown, kasi wala ring regular doon. Buti ka pa, sabi niya. Hindi na ako nakasagot.
Pinagpaliban ang pasukan sa Septembre 10; nabawasan ang teaching load ko, pina-attend kami ng maraming online seminar, minadali ang pag-redesign ng syllabus, pero masaya pa rin ako kasi paubos na ang ipon ko. Kinamusta ko ang isang estudyante sa chat, na pagkalipas ng ilang buwan ma-stranded ay nakauwi rin sa kanila, kung handa na ba siya sa remote learning. ‘Bahala na’, sabi niya. ‘May raket pa nga ako magturo ng English online eh.’
‘Anong kumpanya yan?’ tanong ko. ‘Mukhang magkatrabaho pa tayo ngayong sem ah.’
FPJ won his second acting award in this 1971 biopic where he portrays the teacher turned revolutionary Teodoro Asedillo. Set in the American colonial period, specifically under President Quezon at the start of the Commonwealth. The film begins with Asedillo getting in trouble for refusing to use American textbooks for teaching. He loses his jobs, and get an appointment as a local police chief. It was revealed he is amazing with a gun. After a frame-up, he also loses that job. He eventually gets recruited by Katipunan ng mga Anakpawis sa Pilipinas (KAP), one of the many anti-US labor groups that sprung during the era. After some tactical defeats in the city, Asedillo flees to the mountains and decides to organize there.
Unfortunately, the political aspect of his rebellion wasn’t substantiated very well. He spoke in generalities, about the rights of the oppress and the poor. Imperialism and independence from the US wasn’t named directly. Thus he is framed as a folk hero, a gun-wielding Robin Hood. There is very limited action throughout the film, usually showing authorities hunting down the rebels. Majority of the plot shows the personal conflicts experienced by Asedillo and his comrades in relation to their decision to take up arms. After a betrayal, Asedillo is killed and his body exhibited for the public. Aside from Robin Hood, he is also a Christ figure.
This film is mostly known as the last movie where FPJ’s character dies. After an uproar in one city, theater owners wanted to know in advance if he dies in the end to avoid trouble and damages. Because of this premise, I believed he never played a character who dies for the rest of his career. Aside from this anecdote, I think the film has so much more context rarely discussed. The year 1971 is fresh in the aftermath of the First Quarter Storm, where massive nationalist demonstrations, led by students and other sectors, challenged the country’s continued neocolonial ties to the US. Few years earlier, the New People’s Army was also founded by the new CPP and former Huks. A gunslinger who goes to the mountains to fight for rights of the people? On the eve of Marcos declaring Martial Law, I think Celso Ad Castillo’s Asedillo is bit more subversive as it seems, then and now.
I am struck by how much time the film dedicates showing Asedillo on his typewriter. Rebels, often framed by the neo/colonial state as illiterate bandits, in this film have a different dimension; Asedillo writes letters, articles, and manifestos. For today’s viewers, I think it is clear what those writings contain, and how they remain urgent.
The internet probably doesn’t need another ‘hot take’ on Mulan (Niki Caro, 2020), but the conversations it generated in social media made it irresistible for me not to write down these ramblings. Official reviews from big publications kept it safe; it is either entertaining or not. It either took the original to higher production levels or stripped it of its charms (humor and music). The ‘woke’ crowd is somewhat divided. One cluster sees another film carrying the banner of strong female lead, made better by also defending the institutions of the family and country (or specifically an imperial kingdom). Another group sees blatant propaganda from PRC/CPC/mainland China (state, party, and national lines are blurred), especially in relation to assaults to democracy in Hong Kong, without necessarily linking it to the Philippine’s own anti-terror law. The later group calls for boycott, or at least don’t pay for it. I don’t have the numbers, but I think very few people in the Philippine actually subscribe to Disney +, so it’s a curious call.
One filmmaker I follow on Facebook pointed out that audiences should have been as agitated when Wonder Woman (Patty Jenkins, 2017) came out. Lead actress Gal Gadot actually served (mandatory) in the Israeli Defense Forces, on top of online statements in support of IDF, compared to the online statements and shared posts by Liu Yifei in support of the police. Interestingly, I also encountered someone used the adaptation card in her praise, asserting that the present version is the most faithful to the ‘source material’ of the story of the folk heroine from 4th to 6th century AD. I didn’t ask her which version, or which translation into English exactly, of the source material she was talking about. All these permutations of reception fascinate me.
I also loved watching reruns of Mulan (Tony Bancroft & Barry Cook, 1998) growing up. I had to view it more critically when I was assigned to discuss the gender politics of the first Disney version for a undergrad literature elective. I remember focusing on problematizing the depiction of Amazon feminism in the film; does empowerment mean women acting like men, especially in terms of martial skills and physical prowess? There was also a scene when Mulan’s close comrades of misfits crossed-dressed to trick the ‘barbarians’. Lastly, after Mulan saves the kingdom, she refuses the offer to serve the emperor, retreating instead on the domestic sphere–honoring the family patriarch. This final act of containment was resolved by present live-action version, hence the progressive facade for a new generation.
When I was reporting, my professor himself blurted out the affinities of Mulan’s structural narrative to The Amazing Praybeyt Benjamin (Wenn Deramas, 2011), a local reworking of the story where people with marginal gender identities could be more manly than men. Mas lalaki pa sa lalaki ang bakla as the Gloc-9 song goes, another text that I consider to be posturing as progressive with an underlying conservative thrust. One could be gay, but one must adhere to the feudal family roles.
I’ve also come across one or two posts about the film ushering the big break for Asian American actors, alongside A-list Chinese actors (Gong Li, Jet Li, Donnie Yen), but the reception is not as dynamic as previously that of Crazy Rich Asians (Jon M. Chu, 2018). Considering the spike in hate-crimes against people of Asian background in metropole countries, the relative silence maybe pandemic fatigue, or simply the drums of the trade war between the US and China beating much louder. This victory against whitewashing reminds me of Lucy Burns remark on the Filipinos getting roles in Miss Saigon productions. On a basic level, it should be celebrated, but these success stories should not cause the abandoning of conversations why it is very hard to get good roles in the first place, and the need to change the social relations that generate this uneven playing field. The proliferation of pirated copies online also brings to mind Laikwan Pang’s argument that piracy isn’t exactly antithetical to Hollywood, if fact they are dialectical. More people will actually gravitate to Hollywood films (or also applicable in the case of K-drama or anime) because of easy access to them, whether these cultural texts function as pure entertainment or serve as markers of cosmopolitanism. Downloading Mulan is not as subversive as it seems.
Two glaring features of the calls for boycott approaches this production of Mulan are as if it is first, an aberration (or compromise to mainland China propaganda), and second, as something new. These short docus from Vox or Looper, prove otherwise, and lay out the affinities between the imperial countries in relation to global capitalism. Pity are those, both state-leaders (like the Philippines’ Duterte) and publics, who expect to be saved by one from the other, when inter-imperialist rivalry between the two becomes full blown.
Marahil ito na ang aking huling liham. Pagkatapos mo itong mabasa, mangyari lamang na ito’y lamukusi’t bilutin at saka ilublob sa lalim ng ilog nang ito’y matunaw, magsatubig at umagos.
from Mga Pangkaraniwang Lungkot
The poems in Corpus have a distinct way of going under one’s skin. I think this is my first encounter with this brand of eroticism; intimate but also philosophical, not just mere confession of the self but also meditations on language and communication itself.
At first I was intimated by the long verses, appearing as if prose poems. I had this impression that Filipino, and its linguistic logic, is verbose and at an disadvantage by contemporary (especially Anglophone) poetic standards, but in Piocos’ case it hauntingly unfolds.
The book is just a bit over 70 pages, but it took me a few days to finish. There are moments that I needed to stop, and let the visceral images settle, and in a sense bloom in my perception. After a break, I look forward to rereading the slim volume, anticipating the sensory permutations that will come to me then.
ang aking laway ay gasolina sa loob ng iyong bunganga, at sasabog sa iyong puso ang matagal nang naibaon na granada. Ang bombang sisira sa buong daigdig ay naisilid lamang sa loob ng iyong dibdib.
from Ang Siyentista
Pakiramdaman mo ang malamig na pawis. Pakiramdaman mo ang pamamanhid, ang panginginig. Pakiramdaman mo sa ugat ang pulso, ang lubak ng pilat, bitak ng balat, sukal ng balahibo at pasmado kong buto. Pakiramdaman mo kung paano nito gayahin ang nababasag kong puso.
from I. Ang Pipi of Kapansanan
Aking mandirigma, sa mga espasyo ng mga salitang ito maririnig mo ang aking buntung-hininga. Sa mga gilid at sulok ng papel na ito, makikita mo ang aking palad na nagpawis at napasma. Sa natuyo’t pilas na labi ng sobreng ito, maaamoy mo ang aking basang-basang dila. At sa labas ng sulat, sa parehong lamyos at puyos ng titik ng bago mong pangalan, naisilid ko ang lahat ng nakulob kong pandama.
from III of Guerra Cantos
Aking pastol, sa mga espasyo ng mga salitang ito maririnig mo ang aking mahimbing na paghinga. Sa mga gilid at sulok ng papel na ito, maaamoy mo ang aking panis na laway at hininga. Sa diin ng pagkakatupi ng liham na ito, mararamdaman mo ang lambing na aking mga kalyo. At sa labas ng sulat, sa hindi mo pa alam na tawagan, ang tunog ng iyong pangalan ang aking pahingahan sa gitna ng digmaan.
from IV of Guerra Cantos
Fortunately, the best section for me, Guerra Cantos, is made available online by Gacha Press. UST Publishing House also has a Shopee account, where I ordered my copy.
Sa huling linggo ko sa Canada, merong container van sa likod ng building para sa mga tao sa apartment. Dalawang beses sa isang taon, kumukuha ang building manager nito para may mapagtapunan ang mga tao ng mga bagay na ayaw na nila, at hindi pwedeng i-recycle or ibenta. Mga sirang furniture at appliances, mga lumang damit at sapatos, mga gamit sa bahay, at kung anu-ano pa. Sa isang bihirang pagkakataon, wala pa isang linggo napuno na ang container. Mga tatlong araw bago ako umalis, tinatapon ko na lang sa taas ang mga garbage bag na dala ko, at hinihiling na sana magkasya sa mga bakanteng sulok ng halos puno nang container van. Hinahatid at sinusundo ng isang malaki at maingay na truck ang container sa likod, nakapwesto sa harap ng Lake Ontario.
Dahil may basement parking ang building, malapad ang pinaka-backyard nito. Maintained ang damo at ilang hakbang lang mula sa lawa. May ilang mga puno sa dulo ng lote, pero kadalasan malalaking bato lang ang sa bingit ng lupa. Bawal dito ang mga bata na walang kasamang matanda. Bawal dito ang lahat tuwing taglamig, lalo na kung malakas ang hangin. Pero sa kaliwang sulok ng lote, merong isang bakal na bangko na nakaharap sa lawa.
Nakita ko na ang bangko noong lumilipat pa lang kami. Sa likod din ng building ang service elevator, kaya mas nauna kong napagmasdan ko ang tanawin na ito kesa sa lobby ng apartment. Habang nagbubuhat ng mga gamit, napansin ni Ta Hilda na nakatingin ako sa bangko. “Maganda diyan pag-summer,” sabi niya. Austrian ang napang-asawa niya na gumaganap din bilang handy man ng building. Siya naman ang umaasikaso sa gawain pang-opisina ng building manager. Tumigil na siya sa pagiging nurse simula nakuha nila ang trabahong ito. Sa totoo lang, hindi kami siguro titira doon kung hindi Pinay ang sumagot sa telepono noong tumawag si Mama para magtanong. “Sige po,” sabi ko. “Balik ako rito kung tapos na kaming lumipat.”
Isang buwan pa lang kami nakatira sa basement ni Ta Nieves, nag-flash flood sa Burlington. Ang dami ng ulan na karaniwang pang isang buwan, bumagsak isang maghapon. Ilang araw lang pagkatapos bumalik sa Pinas ng dalawa kong kapatid, na lubhang ikinadismaya ni Mama. Ang plano niya, isang bagsakan lang ang pag-migrate, kahit hindi pa tapos sa pag-aaral ang dalawa. Bahala na pagdating dito basta magkakasama. Plano na hindi niya binanggit kahit kanino, dahil tiyak walang papayag. Kakatapos lang namin maghapunan noong nakita kong may lumalabas na tubig sa drainage sa sahig ng kusina. Umakyat ako at kalmado itong binanggit kay To Morgan, nagulat ako nang mataranta ito. Worse case scenario pala ‘yun. Ang lumabas na tubig ay galing sa sewage system at hindi na ulan. Alisto silang mag-asawa, naglabas ng mga basahan, balde, at ang isang industrial vacuum na ginagamit sa trabaho ni To Morgan.
Apat na oras na tuloy-tuloy lumalabas ang tubig. Sa mga oras pinakamalakas sa buhos ng ulan, umabot ang tubig sa bukung-bukong ko. Si Mama at Ta Nieves ang taga-salod ng tubig, kaming tatlo ni Papa ang tagatapon sa labas. Pagkalipas ng dalawang oras nang pabalik-balik dala ang mga baldeng puno ng maruming tubig, na sa kabutihang palad ay hindi mabaho, tumayo sa gilid ng pinto si To Morgan. Itinabi ang mga balde, at naglabas ng yosi. Mabilis lang daw. Tumahan nang konti ang ulan. Tuloy lang ako sa pagtapon ng tubig sa backyard nila. Babalik na sana ako sa loob nang magbiro si To Morgan sa Ingles, “Sigurado hindi ito inaasahan mo nang pumayag kang pumunta sa Canada.” Pinatulan ko na, “Madami na akong bagyong na ranasan sa Iloilo pero dito pa talaga ako binaha.” Pareho kaming tumawa.
Humupa ang ulan at agos ng tubig mga alas onse ng gabi. Basa ang sahig pero hindi nakalampas ang tubig sa kusina. Mop at mga bagong basahan naman ang nilabas namin. Nagpaalam si To Morgan na mag-yosi ulit, at kamustahin na rin ang kapitbahay. Bumalik siya maya-maya, sabik na magkwento. “Grabe,” hinahabol ang hininga, “yung ilang oras ng baha na nilabas natin, naipon sa mga basement ng ibang bahay. Hanggang baywang ang tubig, lubog ang buong basement. Umiiyak sina Martha sa harap.” Nabanggit ni Ta Nieves na mag-isa sa bahay ang matanda at binibisita lang na mga anak at ng caregiver. Pumasok si Papa sa banyo, na ligtas na raw gamitin. “Buti na lang maraming Pinoy sa bahay na ‘to!” tuloy ni To Morgan. “Ano na lang gagawin ko? Hindi ko nga siguro malalaman. Baka nanonood pa ako ng TV habang pinapasok ng tubig ang basement.” Wala nang lakas ang mga tao para sa kanya sa mga oras na iyon. Ngumiti lang ako sa kanya habang pinipiga ang basahan sa balde, nangangawit na ang likod at mga tuhod. Naka-upo naman sina Ta Nieves at Mama sa maliliit na stool habang nag-iipon ng tubig na tinatapon ko. Lumabas ulit si To Morgan, ewan kung ano naman ang gagawin. Dinig ang buhos ng shower sa banyo, biglang natawa si Ta Nieves, “Naligo na si Papa mo?” Sabi ni Mama pabayaan na daw, baga pagod na.
Sa kinabukasan mismo dumating ang mga tao na pinadala ng insurance. Kailangan i-fumigate ang buong basement, palitan ang wallpaper, lahat ng bagay na nakapatong sa sahig at nahawakan ng tubig, itatapon. Sagot ng insurance ang lahat, may ayuda pa mula sa gobyerno ng Burlington. Ang problema, mabilis na ang tatlong buwan para trabahuin ang basement. Nagtinginan pa kami. Kailangan namin humanap ng ibang matitirahan.
Nagligpit kami ng gamit ulit para magkasya sa guestroom sa taas. “Kaya naman siguro,” sabi ni Ta Nieves. Sa sofa ako natulog. Pagkalipas ng ilang araw, naghanap na ng apartment si Mama. Dahil hindi pa kami nagtatrabaho ni Papa noon, ang importante malapit sa nursing home na pinapasukan niya sa Lakeshore Road. Tinatawag din ang kalyeng ito na millionaires’ address. Puro mga high-rise apartments at mga mansyon ang magkakatabi dito, malapit sa tanawin ng lawa. May tsismis din na may ilang Hollywood celebrities daw na may property dito. Pero kung may Pinoy na bumababa sa bus dito, madalas para magbantay ng matanda o maglinis ng bahay, o di kaya pareho. Hindi marunong magmaneho, at hindi rin marunong mag-commute, kaya dapat walking distance pa rin para kay Mama. Limang minuto lang ang layo ng apartment na kinuha namin, iyon na daw ang pinakamura dito ayon kay Ta Hilda. Nasa 7th floor kami; dalawang banyo, isang masters bedroom at isa pang kwarto, ang naging sarili kong kwarto sa unang pagkakataon ng buong buhay ko. Hindi na kami nakikihati kaya hindi na masikip o maingay, pero doon na rin nagbago mga gawi ni Mama.
Sa pitong taon niya sa Canada, sarili niya lang ang iniisip niya. Halos hindi siya pinapabayad ng gastusin o renta sa bahay ni Ta Nieves, wala ring gastos sa pamasahe dahil nilalakad niya lang papuntang trabaho at walang sariling sasakyan, may pagkakataon pang tatlo trabaho ang sinabay niya. Dahil nakakaluwag, mabilis na naasikaso papeles namin, at madalas din ang uwi niya para magbakasyon. Pagdating namin doon, plano talaga na makikitira lang muna kami hanggang maging estable na sa trabaho o kung nakapag-ipon na nang konti. Hindi ko akalain na napakalaking salik pala ng basement na iyon sa kagustuhan niyang lumipat kaming magpamilya doon.
Ang dapat sanang bakasyon muna ay naudlot. Mas naguluhan si Papa kasi akala niya talagang magbabakasyon siya pagdating niya ng Canada. Nagsimula na ako mag-apply sa kung saan-saan, inaral pano sumakay sa bus, at pagkalipas ng ilang linggo nakakita rin ng trabaho. Ang una kong raket ay magbantay ng mga bata sa isang after school program. Naging taga alaga na rin ako. Ang sumunod ay malabo na, habang isinabuhay ko ang routine ng trabaho-bahay ng mga tiyahin ko doon. Ang mga buwan at taon ay naging paghabol na ng sweldo para sa mga bayarin, lalo na sa renta. 1800 dollars kada buwan, libre na ang utilities tulad ng kuryente at tubig. Mura na daw para sa laki ng unit namin, pero malaki ang itinaas kumpara sa dati, na libre. Ang konti na natatabi ko, napunta sa luho lalo na sa mga libro. Limang balikbayan box na puno ng mga libro ang naipadala ko na ilang linggo bago umuwi. Ang tirang gamit na hindi ko naempake, nilagay ko sa container van.
Sa huling araw ko, ang despedida ay tinakda sa tanghalian. Panghapon ang shift ni Ta Ping at Mama, pang-gabi naman si Ta Nieves. Bago papasok, hatid daw muna nila ako ni To Morgan sa airport. Mas tahimik kesa karaniwan ang salo-salong iyon. Nauna na sa Pinas ang mga katapid ko, at hindi makadalo ang iba dahil may pasok din. Si Ta Nieves lang yata ang nangahas na pag-usapan ang pag-uwi ko. “Sigurado ka na ba?” tanong niya.”Canada pa yung suot mong t-shirt o.” Siya mismo ang tumawa sa sariling biro.
“Oo naman Tita,” sagot ko. “May ticket na nga. Sabay pa nga tayo nagpa-pick up ng balikbayan box last week di ba?”
“Well, pwede ka naman bumalik anytime. Kami, dito pa rin kami.”
Saka na ako tinanong sa mga plano ko, tinukso baka hindi na kaya ang init sa Pinas, sinabihan na pakiyakap nalang sa lola ko para sa kanila. Dadaan na lang si Ta Nieves mga alas siete mamaya. Binalot naman ang sobrang pagkain, para hindi na maghanda ng hapunan. Naglakad naman kaming tatlong pabalik sa apartment. Ang unit namin nakaharap sa kalye, at makikita mo ang lawak ng Ontario. Walang mga bundok sa parteng yun kaya lampas sa syudad ng Burlington, walang katapusang kapatagan na. Minsan kulay berde, pero sa araw na yun dilaw. Puti naman kung taglamig. Pero ang totoong dahilan pala bakit iyong ang unit na kihuna namin ay mas mahal ng 200 dollar kada buwan ang mga unit na nakaharap sa lawa.
Pagdating sa kwarto mga alas dos, alanganin nang matulog pa sa hapon kaya nagligpit ako ulit. Balisa rin ako. Double-check ng passport at ticket, at iba pang mga ilalagay sa hand-carry. Kinilo ulit ang mga maleta para siguradong hindi lalampas sa limit. Tinignan ang listahan at may kailangan pa pala akong bilhin sa pharmacy sa baba. Isabay ko na sa pagtapon ng mumurahing printer sa container van para isang labasan na lang. Humiga ako, sinubukan magbasa pero sumuko din agad. Binuksan ko ang cellphone para maghanap ng gising, lalo na ang hindi pa alam na uuwi ako.
Kumatok si Mama bago pumasok, suot na ang uniporme sa nursing home sa loob ng makapal na jacket na pang-winter pa kung iisipin. Giniginaw ako eh, sabi niya bago ako niyakap nang mahigpit. “Pasok na ako. Ingat ka mamya. Si Tita mo na bahala humatid sayo.” Gusto ko sana humingi ng patawad sa pagsuko sa pangarap niya para sa amin, pero hindi ko rin nasabi. Saksi rin naman siya sa dami ng pinagdaanan ko sa puntong iyon. Hindi ko na matandaan ang eksaktong sandali kung kailan ko natukoy na ayoko na. Kapag tumagal pa ako dito, lalo ko silang pagkakamuhian. Nasulyapan ko pa namumuo ang mga luha sa mga mata niya, pero umalis din siya agad. Lalo lang ako hindi mapakali. Pagkalipas ng ilang minuto, sinuot ko na lang ulit ang sapatos at jacket. Hinanda ang dadalhin sa baba. Pagkalabas ko, wala nang natirang gamit sa kwarto ko maliban sa mga maleta sa isang sulok.
Buti nandoon pa ang container van, lumapit ako at nagulat na konti lang ang laman. Pinatong ko sa printer na nilagay ko sa plastic bag. Binati ako ng isang lalaki na ilang beses ko pa lang nakita. “Marami na bang laman?” tanong niya sa Ingles. Sabi ko hindi pa masyado. Tumango-tango siya, tamang desisyon ang kumuha ng ikalawang container. May mga pagkakataon talaga na maraming bagay na gustong itapon ang mga tao. “Bagong simula di ba?” Ngumiti ako, sumasangayon. Bagong assistant siguro to. Day off malamang ni Ta Hilda. Pumasok din siya agad sa building.
Mukhang tama nga si Mama na malamig ngayon. Maaga pa, pero wala na ang araw. Gumagawa ng maliliit na alon sa lawa ang hangin. Tinignan ko bangko sa sulok. Ilang taon ako nakatira sa building na to, hindi man lang ako nakaupo doon at nakapagmuni-muni sa harap ng lawa. Kung gagawin ko ngayon, baka lagnatin pa ako. Mahirap ang sinisipon sa loob ng eroplano, ang haba pa ng byahe. Kahit picture man lang, pero giniginaw na rin ang mga daliri ko. Natawa ako mag-isa. Ang sandaling iyon ang buod ng aking mga taon sa Canada.
Bago umakyat, pumunta ako sa pharmacy para bumili ng ilang pirasong deodorant na ilang tiklop ang halaga sa Pilipinas.
Tanawin sa Burloak Waterfront Park, malapit sa kung saan ako dati nakatira.
Hello there! I am a self-confessed book junkie who has an eclectic taste in books and loves to explore book shops & libraries. Have a look around and hope you enjoy it.
"The poems are the work of a profoundly serious temperament and a professional translator of world into word"-- Michael Salcman, Judge, Harriss Poetry Prize
Jacob Laneria 