Minsan pinaalam samin ng prof namin na wala kaming pasok sa susunod na meeting kasi required kaming umattend ng isang lecture-forum. Nang dumating na ang araw ng forum, sinabihan ko ang isa kong kaklase na sabay na kaming pumunta sa venue. Medyo na peste ako nang handa na ako pero sya hindi pa. Magkasama kami sa dorm pero magkaibang kwarto. Kailangan pa naming sumakay ng traysikel para makapunta sa building ng venue. Sabi nya, “Wag kang maalala, hindi pa naman siguro yun magsisimula agad.” Walang basehan ang kanyang ‘hypothesis’ pero kinagat ko ito
Nagmadali kaming pumunta, halos 20 minutes late na kami, pero hindi pa nagsisimula. Dumating sa oras ang speaker pero okay lang kahit hindi magsimula agad, pagod kasi sa byahe. Naghintay pa kami ng another five minutes para madagdagan ang mga tao sa lecture, bago ito nagsimula. Maganda ang lecture. Ang problema dahil may oras ang reservation sa parang function room, pinaiksian ang question and answer na part. Successful naman sa pangkalahatan pero sa likod ng isip ko sana naging mas successful pa ito kung hindi kami (at ang iba) na late. Mas marami sanang napag-usapan, mas satisfied pa ang lahat.
Habang naglalakad papunta sa ibang klase, nagsunod-sunod na ang mga tanong sa isip ko. Pero ang pinaka puno’t dulo nito ay, “Kailan ba dumating ang ‘Filipino Time’?”
-0-
Bata pa lang ako alam ko na ang konsepto ng ‘Filipino Time’. Madalas ang mga Pinoy na late sa mga usapan, opisyal man o di-opisyal. Sabi ng marami (kung di man lahat), ang masamang kaugalian na ito ay ‘tinuro’(ayon sa iba, ito’y ‘minana’) ng mga Kastila. Noon daw kasi kapag may mga okasyon, parating huli ang mga Kastila. So kapag pumasok sila sa silid, lahat ng atensyon ay nasa kanila. Naging modelo di umano ito sa mga Filipino o mga indio. Siguro may katiting na katotohanan ang paliwanag na ito pero parang masyadong mahina para maging justification ng ‘Filipino Time’. So nagsimula akong maghanap ng mas malalim at valid na eksplinasyon sa likod ng phenomenon ng ‘Filipino Time’.
-0-
Ang mga sinangunang Filipino ay walang konsepto ng oras o ibang iba ito sa kasalukuyang konsepto natin. Noon simpleng-simple ang buhay ng mga tao kapag oras ang napag-uusapan. Ang kanilang mga oras ay ‘umaga’ ‘tanghali’ ‘hapon’ ‘gabi’ ‘madaling araw’ ‘dapithapon’, ‘madali’, ‘matagal’, atbp.
So kapag may gawain malamang ang mga sinasabi nila ay “Mag-igib ka bukas ng umaga.” o di kaya, “Mag-ipon ka ng panggatong mamyang hapon.” Very general ang mga konsepto nila ng oras. Malamang ‘body clock’ at kalikasan lang ang inaasahan nila. Halimbawa, kung ako’y magsasaka, mas madaling magtrabaho kapag madaling araw o hapon kasi hindi gaanong mainit. Kaya sasanayin ko ang katawan ko na magising ng madaling araw, tsaka magpapahinga sa umaga. At kapag anak ako ng isang magsasaka, bata pa lang ako, sasanayin na ako ng paerts ko. At ito rin ang gagawin ko sa mga magiging anak ko.
Noon, walang magsasabing, “Uy, 12:10 noon na, kailangan na natin magtanghalian.” Siguro dahil masyadong maiinit na para magtrabaho kaya sila kakain ng tanghalian sa oras na yon o di kaya ubos na ang lakas nila mula sa almusal nila.
-0-
Ang simple ng buhay noon pero nagbago ang lahat ng ito nang dumating at sinakop ng mga Kastila ang mga sinangunang Filipino. Tinuro nila ang Kaluraning pamumuhay kung saan integral ang oras. Halimbawa, ganitong oras nagsisimula ang misa o ang palabas. O dapat ganitong oras tapos mo na ang mga gawain mo. Para mas epektibong masakop ang mga indio, ipinatupad nila ang operasyon ‘reduccion’. Noon kasi communal living ang ginagamit ng mga indio, sa isang baranggay lang madalas umiikot ang buhay mo. Binago ito ng mga Kastila. Imbes na isang baranggay ang basic unit ginawa nilang pamilya (tatay, nanay, at mga anak).
Para mas madali ang pagkontrol sa mga indio kailangan nilang i-centralize ang pamumuhay ng mga tao. Matagumpay ang plano na baguhin at kontrolin ng mga Indio sa lahat ng aspeto ng kanilang buhay gamit ang straktura ng bayan kung saan magkakalapit ang simbahan (religious), skwelahan (educational), munisipyo (political), plaza (social), palengke (economical), at pati na rin ang sementeryo (kabilang-buhay, ganun ka grabe). Hanggang ngayon ay na-retain ang arrangement na to. Sa lahat ng uri ng gawain ng mga tao, ang konsepto ng oras ang hindi nawawala.
-0-
Lalo pang nag-iba ang lahat ng dumating ang mga Amerikano. Pinatibay at pinalawak nila ang urbanismo. Sa syudad merong working hours, time in-time out, store hours, bus at train schedules. Kaya siguro tinawag na “mabilis ang takbo” ng buhay sa syudad. Lahat ay ensakto sa oras, lahat ay sinusukat, lahat ay minamaximized for productivity. Sa tingin ng mga Amerikano, mga tamad ang mga Filipino. Parati kasing huli at mabagal kumilos. Kaya ‘Filipino Time’ ang tawag dito hindi ‘Oras Filipino’. Naging mahirap ang pag-adjust ng mga indio sa patakaran ng mga imperyalista. Ang ‘Filipino Time’ ay hindi likas sa mga ‘Filipino’ ito ay isang opinyon at prejudice ng isang Tagasakop, ng mga Banyaga. Isang bansag na nang tumagal ay tumatak at tinangap ng mga Filipino.
-0-
Meron namang ibang theory na may kinalaman pa rin sa kasaysayan. Kapag dumating nang maaga sa isang okasyon o lakad, merong impresyon na ‘atat na atat’ ang bisita. At di umano hindi ito isang magandang bagay. Sa Hiligaynon, sa tingin ko ang mas angkop na salita ang “manol”.
Kapag maaga kang dumating, meron kang ‘over enthusiastic’ kung di man ‘naïve’ na ‘aura’ at ito ay di kanaisnais. Isa pa, kung una kang dadating, malamang magkaka-one on one kayo ng host o ng organizer. Ito ay tinitignan bilang isang ‘awkward’ na sitwasyon at iniiwasan. Mas gusto ng mga Filipino na maki-‘blend in’ kesa sa atensyon kaya sila huli dadating para marami na ang mga tao.
Meron nga mga sitwasyon kung saan kapag may lakad o okasyon, ang mga bisita ay nagkikita sa isa pang separate na lugar bago pumunta sa venue mismo. Dito sila nagre-rendezvous tsaka pumupunta sa event ng sabay.
Kung iisipin, hindi sinasadya ng mga Filipino na maging late, ayaw lang nila maging maaga. Masasabing magkaiba ang dahilan pero ang epekto ay iisa: naaaksayang oras o panahon.
-0-
Isa pang hypothesis ng sa likod ng ‘Filipino time’ ay dahil daw hindi pare-pareho ang oras sa mga relo ng mga tao, mga opisina, mga paaralan. Magandang halimbawa na yung sa akin na mismo, iba ang oras sa bahay at sa college ko. Siempre ang oras sa relo ko pareho sa college ko kasi doon madalas ang mga lakad ko. Ang solution daw ay isang Philippine Standard Time. Ewan ko kung nagawa na to, at kung nagawa man, hindi pa rin ito sinusunod.
Nararapat purihin ang Department of Education sa kanilang programang “Juan Time” kung saan standardized ang lahat ng oras sa lahat ng public elementary at high schools sa buong bansa. Tuwang-tuwa ako nang nabalitaan ko ito. Totoo ang kasabihan na, “you can’t teach an old dog new tricks” at kung may mga perpektong mga estudyante ng panktuwalidad ito ay ang kabataan.
Maganda ang hakbang na ito pero kung pag-iisipan talaga, hindi mawawakasan ng sulosyong ‘technical’ ang isang problemang ‘cultural’.
-0-
So ano ang solusyong ‘cultural’ sa problemang ‘cultural’ na to? Pwedeng gumawa ng research ang mga intelekwal at mag-organize ng maraming lecture-forum! Pero kung iisipin ito ay technical pa rin. Ang sa isip ko kailangan natin magpausbong ng isang ‘kultura ng komprantasyon’. Marami kasi mga katangian ang mga Filipino, hindi lang nag ‘Filipino Time’, na alam naman ng lahat (o at least ng nakakarami) na mali o counterproductive pero ginagawa pa rin.
Ang dapat gawin ay kapag nangyayari ang mga halimbawa ng mga counterproductive na kaugalian na to ay maging prangka tayo. Halimbawa, kapag may event tapos maraming late, naba-badtrip na ang host o organizer, “Ano ba naman ang mga yon, late na naman! Pinoy talaga!” Kapag marinig mo to at biglang naging self-righteous ka, hindi ka lang bobo, gago ka pa. Kahit maaga kang dumating, Filipino ka pa rin. So, tinitira ka rin ng host o organizer (na malamang Filipino rin, samakatuwid, tinitira rin nya ang sarili)! Sasabihan mo dapat, “Uy, ako Filipino din pero on time naman ako. Bakit mo sasabihing lahat ng Pinoy parating late? @#$%!” Kahit wala na ang mura na parte. Kapag nasabi mo na to, pagmasdan ng mabuti ang magiging reaksyon ng tao. Hopefully magkaka-epiphany sya at mare-realize na individuals don’t speak for the group.
Malamang pareho din ang magiging epekto kapag may magsasabi na ang mga Filipino ay hindi marunong sumunod ng batas trapiko, o nagkakalat ng basura, at iba pa.
Meron nga minsan habang nasa jeepney, ang pasaway na driver ay nagninigarilyo pero may ‘no smoking’ sign sa likod ng upuan nya. Walang imik ang mga pasahero, kanya-kanyang takip ng mukha para di malanghap ang usok. Hanggang may sumakay na matanda na may dalang bata. Napansin niya ito at nakiusap, “Iho, baka pwede naman hindi ka manigarilyo, may bata akong kasama.” Wala namang reklamo ang tsuper at pinatay ang sigarilyo. Tsaka nag follow-up ang ale, “Salamat.”
Ganun ka simple at nagbago ang lahat sa jeepney na yon. Ngayon, isipin mo pagbabago ng milyon-milyon na Filipino handang makiprangkahan…
-0-
Kung iisipin ang kultura ng pagtanggap ng mga masasamang katangian o gawian ay in itself isang masamang katangian. Kung ang mga aktibista pa, “culture of silence and of impunity.” Wala na sigurong mas angkop pa kesa sa mga salitang yon. Sabi nga minsan ng whistle blower na si Hiedi Mendoza, mas maraming tapat kesa sa kurap sa gobyerno. Ang problema, ayaw ng gulo ng mga tapat na tao na to.
-0-
Ang ‘Filipino Time’ ay isang katangian mula sa mga mata ng Tagasakop na hindi likas sa mga Filipino pero tumatak. Ang ‘Filipino time’ ay isang sintomas na hindi pinagpapahalagahan ng mga Filipino ay kanilag kultura at kasaysayan (ito naman talaga ang gusto ng mga Tagasakop, hanggang ngayon).
Hindi masusulusyonan ang ‘Filipino Time’ o kahit anong problema kung hindi ito pinag-aaralan at hinihimay-himay. Malaki ang ginagampanan ng panktwalidad sa pag-unlad ng isang bansa, tignan na lang ang Japan. ‘Nahuhuli’ na tayo sa karera. Naging mas maunlad na kahit ang mga war-torn countries tulad ng South Korea at Vietnam. Ang Filipino masipag naman, matalino, malikhain, pero bakit hindi tayo umaasenso?
Ang sagot ay dahil hindi natin mahal ang pagiging ‘Filipino’. Parati tayo namamangha at tinitingala ang mga kultura ng mga banyaga, sinusubukang makakuha ng ‘tips’ kung paano umasenso. Hindi naman ito masama, pero iba sila sa atin. Hindi lahat ng bagay sa kanila pwedeng i-apply sa atin. Natatangi ang ating kultura at doon tayo dapat magsimula. Dapat natin tanggalin ang kolonyal na tatak sa ating lahi. Kailangan magprangkahan. Ang takot maging prangka ay katangian ng isang kolonyal, isang alipin. Ang ‘Filipino Time’ ay isang maliit na parte lamang ng atin mga komplikadong problemang kultural na dapat solusyonan.
-0-
Nagkakwentuhan kami ulit ng klasmayt ko na kasama kong (late dumating) sa lecture-forum. May problema sya kasi baka mabagsak nya ang isa sa mga subjects nya. Parati kasing late, kaya pinag-initan ng prof. Ang ginawa, pagkaumpisa pa lang ng klase, quiz agad, kada meeting yan. So, parating zero ang score ng kaibigan ko. Pinapa alarm na daw nya ang cell phone kada umaga, pero minsan, palpak pa rin. Sabi ko, hindi sapat ang alarm para magising sa umaga. Dapat ikaw mismo, gusto mong magising, gusto mong bumangon at pumunta sa klase at patunayan na kaya mong ipasa ang subject. Will power lang pare ko.
Nanginginayang nga sya kasi nasanay syang okay lang ma-late. Sabi ko kailangan mo nang magbago bago ka ‘mahuli’. Ika nga ng Kule, “Kung hindi ngayon, kailan?”
photo credits:http://www.cafepress.com/+crazy_clock_filipino_time_wall_clock,32381045
Jacob Laneria 
